Κέρτεζη: Η οθωμανική οικονομική απογραφή του 1583 – Μέρος Β΄

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. ΜΕΤΑ ΑΠΟ 120 ΧΡΟΝΙΑ

   Από το 1463 μέχρι το 1583 πέρασαν 120 χρόνια. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έγιναν ενδιάμεσα κι άλλες οικονομικές απογραφές. Συμφωνήσαμε όμως με την ιδιωτική εταιρεία, ότι, αφού δεν ήσαν πλήρεις, να δώσουμε βάρος σ’ αυτήν του 1583.

   Αυτή την περίοδο είχε εισαχθεί το νόμισμα «γρόσι», ενώ σ’ αυτήν του 1460-63 έγιναν με το νόμισμα «ακτσιές». Ενδιάμεσα υπήρξε το νόμισμα «παράς». Περισσότερα σημειώσαμε στο  Α΄ μέρος (φ. 91, Ιούλιος 2025) στη σταθερή στήλη μας στην ΩΡΑ.

   Να σημειώσουμε εισαγωγικά ότι στη απογραφή του 1583 έχουμε κι άλλες αλλαγές, πέραν του νομίσματος, όπως θα δούμε αναλυτικά. Ανάμεσά τους σημειώνω την αναφορά στα ταβερνεία της Κέρτεζης και στο φόρο τους, στην αναλυτική αναφορά στα δημητριακά και στο φόρο τους, στο μετάξι, στα μελίσσια, κ. ά. Σημαντικό στοιχείο αποτελεί επίσης ο διαχωρισμός της Κέρτεζης σε έξι συνοικίες με εκκλησιαστικές ονομασίες και η καταγραφή των υπόχρε3ων φορολογικά επικεφαλής των οικογενειών με βάση τη συνοικία τους!

ΙΙ. ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΤΟΥ 1583[1]

     «Με βάση τον πίνακα που παραθέτουμε (μεταφρασμένο στα ελληνικά) οι φόροι είναι τριών ειδών: α) κεφαλικός φόρος (ανά κάτοικο), β) παραγωγικός (με βάση τη συνολική παραγωγή ανά είδος) και γ) άλλοι φόροι (γάμου και ποινών). Η πρόσοδος είναι σε γρόσια.

Η Οθωμανική απογραφή του 1583 για την Κέρτεζη στα ελληνικά.

     Επειδή δεν έχουμε αναλυτική απογραφή του συνόλου των κατοίκων, δεν μπορούμε να διαιρέσουμε ώστε να συμπεράνουμε τον συνολικό κεφαλικό φόρο (7.425 γρόσια) ανά κάτοικο. Επίσης δεν έχουμε αναλυτικά του φόρους για ποινές και για γάμους. Έχουμε μόνο το σύνολο για το έτος αυτό, που φθάνει αισίως στα 760 γρόσια.

     Εκεί που έχουμε αναλυτικά στοιχεία φορολογίας είναι για την πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή παραγωγή. Δεν φορολογούνται ακόμα τα ζώα! Παρατηρούμε όμως τι καλλιεργούσε τότε η Κέρτεζη!

     Ως δευτερογενής παραγωγή θεωρείται η λειτουργία των νερόμυλων. Κατ’ αρχάς μπορούμε να δούμε ότι έχουμε πολλούς νερόμυλους και την εποχή εκείνη. Οι νερόμυλοι σε μια εποχή προβιομηχανική αποτελούν ανώτατο στάδιο βιοτεχνίας και γι’ αυτό φορολογούνται στυγνά. Επίσης εκείνη την ιστορική περίοδο φαίνεται έμμεσα ότι την ιδιοκτησία την είχαν οι χριστιανοί ντόπιοι κάτοικοι που επίσης είχαν και την τεχνογνωσία. Το σύνολο των νερόμυλων είναι 4 σε λειτουργία και 2 παλαιοί κατεστραμμένοι, όπου όλοι φορολογούνται, με 60 και 15 γρόσια αντίστοιχα. Να σημειώσουμε επίσης ότι υπάρχει και μια φορολογία με 160 γρόσια «χώρων», για την οποία μπορούμε να πιθανολογήσουμε, αλλά όχι με βεβαιότητα.

     Ως τριτογενή παραγωγή θα θεωρήσουμε τα μαγαζιά στην αγορά της Κέρτεζης με την ονομασία «ταβερνεία». Δεν ήταν σκέτα καφενεία, αλλά κυρίως κρασοπουλειά με κάποιο μεζέ που τα συνόδευε. Ταβερνεία διέθετε η Κέρτεζη μέχρι τη δεκαετία του 1970, τα οποία κατόπιν μετεξελίχθηκαν σε καφεστιατόρια μέχρι τις ημέρες μας. Τα ταβερνεία βρίσκονται σε έξι (6) κτίσματα, αφού θα ήταν διάσπαρτα σε κεντρικά σημεία των 5 συνοικιών! Ο φόρος για κάθε ταβερνείο ήταν 30 γρόσια και το σύνολο 180 γρόσια.

ΙΙΙ. Η ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟ 1583

     Φαίνεται πεντακάθαρα ότι η βασική παραγωγή είναι η πρωτογενής. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι πλούσια και σε ποσότητα και σε ποικιλία. Για λόγους μεθοδολογικούς και εκπαιδευτικούς, θα την διαχωρίσουμε σ’ έξι ομάδες:

   α) Χορτολιβαδική (800 γρόσια για χριστιανούς και άλλα 80 μόνο για μουσουλμάνους). Δεν αναφέρεται μονάδα μέτρησης.

   β) Γεωργική παραγωγή δημητριακών 35 φορτωμάτων σιταριού και 40 φορτωμάτων κριθαριού, όπως και λίγης σίκαλης (1 μόλις φόρτωμα) έδωσαν φόρο αντίστοιχα σε γρόσια: (1.960, 1.280 και 42, δηλαδή σύνολο 3.282 γρόσια). Στην παραγωγή αυτή αξίζει να προστεθεί και η καλλιέργεια δύο ειδών από «κεχρί».^[2] Από το απλό κεχρί είχαμε παραγωγή 12 φορτώματα,  ενώ από το μαύρο 30 φορτώματα. Η συνολική φορολογία ήταν 1.344 γρόσια (384+960).

     Η μονάδα μέτρησης ήταν τα φορτώματα (στα υποστατικά ή φορτηγά ζώα). Η μονάδα αυτή χρησιμοποιείτο στην ορολογία μέχρι να χαθούν στην πράξη τα ζώα αυτά, μετά την αντικατάστασή τους από τα αγροτικά αυτοκίνητα και τα τρακτέρ στη σύγχρονη εποχή.

   γ) Αμπελουργική παραγωγή (από την εποχή της αρχαίας Κύναιθας). Εδώ φορολογείται ο μούστος, πριν γίνει κρασί. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι σημαίνει η μονάδα μέτρησης «μέτρα». Πιθανά να ήταν η «μπότσα».^[3] Έχουμε λοιπόν ετήσια παραγωγή 160 μπότσες το χρόνο (δηλαδή 410,24 κιλά, η οποία θεωρείται μικρή) με φόρο όμως 3.200 γρόσια. Επομένως η μικρή παραγωγή οφείλεται στην πολύ υψηλή φορολογία, δεδομένου ότι οι μουσουλμάνοι λόγω Κορανίου δεν πίνουν αλκοολούχα ποτά, που ήταν πιθανά και σε διωγμό!

   δ) Εντομοκαλλιέργειες: Σημαντική είναι η παραγωγή μεταξιού, δηλαδή με καλλιέργεια μεταξοσκωλήκων σε μουριές (σηροτροφία). Η σηροτροφία στην Κέρτεζη διατηρήθηκε μέχρι τις αρχές του 20^ου αι. Παράχτηκαν 10 λίτρα μετάξι με φόρο 600 γρόσια. Παράλληλα έχουμε και κάποια παραγωγή μελιού με μελισσοτροφία με 70 γρόσια. Η μελισσοτροφία διατηρείται μέχρι τις ημέρες μας.

   ε) Δεν έχουμε πέραν της προσόδου για το χόρτο, ως τροφής των ζώων, φορολογία για την κτηνοτροφία, αλλά έχουμε όμως 150 γρόσια φορολογία σε χοίρους, ζώα που δεν τρώνε οι μουσουλμάνοι.

   στ) Μικρή ήταν η παραγωγή καρυδιών, ειδικά σε σχέση με τη σημερινή εποχή. Έχουμε μόνο ένα φόρτωμα καρύδια με φόρο 56 γρόσια.

     Να σημειώσουμε ότι υπάρχουν ακόμα κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία ανά συνοικία. Αφορούν τη φορολογία κληρονομιών, αλλά και την απαλλαγή από αυτή στους «γερακοτρόφους»! Τα γεράκια ήταν μέσα ταχυδρομικών αποστολών! Οι αναφορές σε αυτούς είναι ονομαστικές σε κάθε συνοικία!»

IV. ΟΙ ΕΞΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ

   Τα στοιχεία της απογραφής αυτής βρίσκονται στις σελίδες 252 -255 του αντίστοιχου καταστίχου.[4] Αναφέρονται στην Κέρτεζη που «υπάγεται στα Καλάβρυτα». Κατανοούμε λοιπόν ότι στην πρώτη περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο η έδρα ήταν τα Καλάβρυτα. Η Κέρτεζη διέθετε έξι εμφανείς συνοικίες.

   Οι έξι συνοικίες της Κέρτεζης (με εκκλησιαστικές ονομασίες) αναφέρονται με την εξής σειρά: 1) «Συνοικία Αγίας Βαρβάρας». 2) «Συνοικία Αγίου Γιάννη Μπάλα». 3) «Συνοικία Άγιου Δημήτρη». 4) «Συνοικία παπα Θόδωρου». 5) «Συνοικία Γαϊτάνη επίσης γνωστή ως Άγιος Γιάννης κάτω (συνοικία)», 6) «Συνοικία Αγίου Θόδωρου».

   Μόνο να υποθέσουμε που ήταν οι συνοικίες μπορούμε και με κίνδυνο να κάνουμε λάθος. Μια υπόθεση είναι ότι η καταγραφή γίνεται από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Αν ισχύει τότε η σημερινή Αγία Βαρβάρα στα ΒΑ του σύγχρονου οικισμού της Κέρτεζης έχει ιστορία από τότε (χωρίς την μετέπειτα εμφανή προσθήκη νότιά της). Υπάρχουν οι συνοικίες Αη Δημήτρη και Αη Γιάννη και σήμερα, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι πρόκειται για τις ίδιες περιοχές.

   α) Στην συνοικία της «Αγίας Βαρβάρας» αναφέρονται 60 επικεφαλής οικογενειών! Πρόκειται δηλαδή για μια πολύ πυκνοκατοικημένη συνοικία. Ανάμεσά τους ο ιερέας «Παπα Μανώλης». Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Άγγελος Μερκάνας, …., Θόδωρος Σταυράκης, ….., Σταμούλης Παπανικόλας, Άγγελος Παπαγιάννης, …, Παπα Μανώλης, …., Βασίλης Κονικλής, Ζαχαρίας Τσαγκάρης, …., Αλέξανδρος Νάζος, …., Παύλος Αρνάς, …., Βάλιος Βεντέκας, Στάθης Κουβαράς, Μαν’ωλης Χαρκόπουλος, …., Κώστας Μουρκανάς.».

  β) Στην συνοικία του «Αγίου Γιάννη Μπάλα» αναφέρονται 54 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Στέφανος Κωστάνης, …, Μιχάλης Λιόλος, …, Βασίλης Αρνάς, …, Μανώλης Καρνίτσας, …, Γιώργης Τσέκος, …, Στάθης Λαζάρου, Δήμος Τσουκαλάς, …, Λεοντάρης Πέρκης, …, Γιώργης Κολιγκιώνης, …, Γιάννης Κωστάκης, …».

   γ) Στην συνοικία του «Άγιου Δημήτρη» αναφέρονται 67 επικεφαλής οικογενειών. Ανάμεσά τους οι ιερείς «Παπα Γιάννης» και «Παπα Βάλιος». Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Μανώλης Μαλαυρός, …, Σταμάτης Αρνάς, …, Σταμούλης Παπαδάς, …, Νικόλας Μαυρόπουλος, …, Λάζαρος Γαϊτάνης, …, Νικόλας Παλιούρης, Δήμος Τσένας, …, Γιώργης Κοντονικόλας, Θόδωρος Κρανίτσας, …, Θόδωρος Πετρόπουλος, Γιώργης Μαυρομάτης, Γκίνης Γιάννη Τσένας».

   δ) Στην συνοικία του «παπα Θόδωρου» αναφέρονται 54 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται άλλος ιερέας. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Βασίλης Κομνηνός, …, Στέφανος Καρυάς, Σταμάτης Πανίτσας, …, Αλέξανδρος Μακρυχέρας, …, Θόδωρος Άσιος, …, Θόδωρος Πετρής, …, Δήμος Ζούλας, …, Λαυρέντης Μαθιός, …, Δήμος Μακλούνης, Γιώργης Μιχάλη».

   ε) Στην συνοικία «Γαϊτάνη επίσης γνωστή ως Άγιος Γιάννης κάτω (συνοικία)» αναφέρονται 20 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Θόδωρος Γαϊτάνης, …, Νίκος Ξένος Θόδωρου, …, Στάθης Χαρκόπουλος, Σταμούλης Μπούζας, Γιώργης Πετρής, Σταμάτης Γερακάρης, Γιώργης Ζεβός, …, Γιώργης Σκορδούλας, …».

   στ) Στην συνοικία του «Αγίου Θόδωρου αναφέρονται 26 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Δήμος Καστανιώτης, …, Γιάννης Καπέρης, …, Λεοντάρης Τόγιας, …, Δήμος Πολίτης, …, Δήμος Κυρκομύτης, …, Αλέξανδρος Ραχλούμος, …, Νικόλας Βασίνης, …, Γιώργης Πετρόπουλος, Γιώργης Μαυρομάτης».

  Μια πρώτη, αλλά βασική, παρατήρηση που κάνουμε τα επώνυμα δεν έχουν καμία σχέση με τις λίστες που διαθέτουμε κατά την επανάσταση του 1821, τη συνέλευση για τα νερά του 1919, πολύ δε περισσότερο με τα σημερινά δεδομένα.

   Μια δεύτερη παρατήρηση είναι το σύνολο των επικεφαλής οικογενειών που είναι 281 υπόχρεοι: 60+54+67+54+20+26= 281. Ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι αρκετοί ανήκουν στην ίδια οικογένεια (αναφέρονται κάποιοι ως γιοί), δεν μπορούμε παρά να πούμε ότι η Κέρτεζη είχε υπερπληθυσμό! Αναλυτική, όμως, και συγκριτική μελέτη επιθυμούμε να κάνουμε στον Δ΄ τόμο το σειράς, αν μας χαριστεί ζωή…

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: 1^η δημοσίευση στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, στήλη Βουραϊκές νύξεις, φ. 92, σελ. 28-29.

Παραπομπές

[1] Η παράγραφος αυτή, όπως και η επόμενη αποτελούν αποσπάσματα από το βιβλίο μας: ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ, εκδ. Αρμός, Ιούνιος 2024, σελ. 55-58.

^[2] Διαβάζουμε στη Βικιπέδια σχετικά: «Το κεχρί είναι η γενική ονομασία διαφόρων ειδών ποωδών φυτών της οικογένειας των Αγρωστιδών (Graminae), τα οποία παράγουν μικρά εδώδιμα σπέρματα και χρησιμοποιούνται ως τροφή του ανθρώπου ή ως ζωοτροφή. Το κεχρί ανακαλύφθηκε και καλλιεργήθηκε συστηματικά για πρώτη φορά στην Κίνα το 7500 π.Χ..

   Όλα τα είδη κεχριού αναπτύσσονται αντίστοιχα με το σόργο [= ένα από τα περίπου 30 είδη, όπως είναι το γνωστό «καλαμπόκι», από το στέλεχος του οποίου κατασκευάζονταν και στην Κέρτεζη οι σκούπες] με μόνη διαφοροποίηση ότι ενίοτε η παραγωγή στελεχών (αδέλφωμα) είναι πιο άφθονη. Ο χρό-νος του βλαστικού τους κύκλου είναι σύντομος από 2 έως 3 μήνες για τα πρώιμα και 5 μήνες για τα όψιμα…». ΠΗΓΗ: Βικιπέδια.

^[3] Η «μπότσα» ήταν μονάδα μέτρησης υγρών: «μέτρο χωρητικότητας υγρών για τη μέτρηση κυρίως μούστου ή κρασιών, ίσο με δυο μετρικές οκάδες, (2x 400×3,2) = 2.560 γραμμάρια πριν από την οκά! 1 οκά αντιστοιχούσε σε 1,28 κιλά και η μία μπότσα σε 2 οκάδες=2,564 κιλά περίπου.

   Πηγή: https:// el.wiktionary.org/wiki/.

[4] ΒΟΑ ΤΤ607, όπου BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (The Ottoman Archives of the Prime Minister’s Office, Αρχεία Πρωθυπουργίας της Κωνσταντινούπολης). TT: Tapu Tahrir.

Κέρτεζη: Η 1^η οθωμανική οικονομική απογραφή (1460)

Α΄ ΜΕΡΟΣ

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ

     Βρισκόμαστε στην πρώτη φάση της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο. Οι Οθωμανοί πραγματοποιούσαν ανά περιόδους οικονομικές απογραφές. Συντάσσονταν στην παλαιοτουρκική γλώσσα (είδος αραβικής). Τα έγγραφα φυλάσσονται μέχρι τις ημέρες μας στα γενικά αρχεία του σημερινού κράτους της Τουρκίας…

     Ήλθα σε επαφή με ιδιωτική ελληνική εταιρεία, που διαχειρίζεται και μεταφράζει τα εν λόγω έγγραφα, αρχικά στην νεοτουρκική γλώσσα και τέλος στην ελληνική. Αρχικά ήλθε στα χέρια μου η οικονομική απογραφή του 1583 για την Κέρτεζη^[1] και μετά από ένα χρόνο του 1460-63.

   Έτσι ήλθαν τα μεν πρώτα έγγραφα στα χέρια μου, στον χρηματοδότη,^[2] αλλά και σε κάποια ελάχιστα ακόμη θεσμικά πρόσωπα.^[3] Όσον αφορά τα δεύτερα (1460-63) είναι, κατά το κλείσιμο του βιβλίου, μόνο στα δικά μου χέρια και στο νέο μας χρηματοδότη.^[4]

Γεφύρι στα Τσακαλέϊκα, Κέρτεζη – Καλαβρύτων

Ενημέρωση από τον Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα προς τον ερευνητή Θοδωρή Χαμάκο

   Είναι χτισμένο στη θέση Τσακαλέϊκα επί του χειμάρρου Ελλάδα ή Ελά, του οποίου οι μικρές πηγές που δημιουργούνται από τα χιόνια και τις βροχές βρίσκονται στο βουνό Καρβελού και που ενώνεται 200 μέτρα πιο κάτω με τον Κερτεζίτικο Βουραϊκό, στον μύλο του Λιάρου-Λαφογιάννη.

   Είναι ένα μονότοξο γεφύρι, καταβιβασμένο, με κάθετα βάθρα, χωρίς στηθαία, μια σειρά καλοπελεκημένους θολίτες, του οποίου έχει γίνει τσιμεντένια επέκταση και στις δύο πλευρές του όπως επίσης και στην επιφάνεια διάβασής του.

Προσωπικός αριθμός και αριθμητικά αγιογραφικά σύμβολα

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. ΕΣΑΓΩΓΙΚΑ

   Για μια ακόμα φορά οι λεγόμενοι φονταμενταλιστικοί και χιλιαστικοί κύκλοι στη χώρα μας συνδέουν με απόλυτο τρόπο πραγματικές κυβερνητικές αλλαγές, που έχουν παγκόσμιο ηλεκτρονικό χαρακτήρα, με σύμβολα στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Στην συγκεκριμένη περίπτωση αφορά την εισαγωγή του «προσωπικού αριθμού» που εισάγει αυτό τον καιρό τη κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη (ΝΔ).

   Με τον τρόπο που λειτουργούν, δημιουργούν προβλήματα στην σοβαρή κριτική που είναι αναγκαία. Εμείς θα πάμε ανάποδα σ’ αυτό το άρθρο. Θα ξεκινήσουμε από κάποια αριθμητικά σύμβολα στην Αγία Γραφή για να βγάλουμε το δικό μας συμπέρασμα για το εν λόγω ζήτημα.

ΙΙ. 666 ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

Οι γυναίκες στην εκκλησία: Μεταξύ ευαγγελίων και ανδροκρατίας

(Προδημοσίευση από συλλογικό τόμο[1])

Μέρος Β΄

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ Μέρος Α΄

IV. ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΑΝΩΤΕΡΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΡΟΛΟ  

Για να δούμε, λοιπόν, το ρόλο των γυναικών, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, τα εκατό τελευταία χρόνια. Οι γυναίκες θεολόγοι σπούδασαν στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1940, αποφοίτησαν και διδάσκουν ανελλιπώς στα σχολεία της Β/βαθμιας εκπαίδευσης μέχρι τις ημέρες μας. Πώς έγινε αυτή η αλλαγή; Μα οι σπουδές και οι διορισμοί είναι κρατική υπόθεση. Εάν ήταν εκκλησιαστική δεν θα υπήρχαν κάν κατά πάσα πιθανότητα. Τα τελευταία χρόνια έχουμε και γυναίκες θεολόγους στις θεολογικές σχολές (Γ/βαθμια). Ως μαθητής είχα την ευλογία να έχω μία από τις πρώτες αποφοίτους, την «καθηγήτρια της αγάπης»,^[2] την καθηγήτρια δηλαδή Μαρία Παπαγιάννη, στο Γυμνάσιο Καλαβρύτων. Μια χαρά λοιπόν.

Οι γυναίκες στην εκκλησία:

Μεταξύ ευαγγελίων και ανδροκρατίας

(Προδημοσίευση από συλλογικό τόμο[1])

Μέρος Α΄

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗΣ

    Έχουν περάσει πάνω από εκατό χρόνια που η γυναικεία χειραφέτηση στον ευρωπαϊκό κόσμο -και εν γένει στο «δυτικό»- έχει φτάσει σ’ ένα βαθμό μέσα και στα λαϊκά στρώματα. Μέχρι τότε ελάχιστες γυναίκες είχαν περάσει το φράγμα της υποτέλειας, της ανδροκρατίας και της πατριαρχίας. Ενδεικτικά θυμίζουμε κάποιες γυναίκες «βασιλομήτορες» στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία (λόγω ανήλικων τέκνων και πολύ αργότερα στη ρωσική). Φαινόμενα τέτοια δεν γνωρίζω στην εγγύς και μέση Ανατολή, ούτε στη Βόρεια Αφρική.

   Η αναφορά σ’ αυτόν το γεωγραφικό χώρο γίνεται διότι στις περιοχές αυτές άνθησε κατά καιρούς η χριστιανική πίστη, όχι πάντα με αυθεντικό τρόπο. Αργότερα η επέλαση και η κυριαρχία του Ισλάμ επέτεινε αυτή την υποβάθμιση της γυναίκας. Πέρασαν πολλοί αιώνες μέχρι να έλθει η νεωτερικότητα στο δυτικό κόσμο για να ξεκινήσει θεωρητικά και πρακτικά η γυναικεία χειραφέτηση, τόσο από την ανδροκρατία, όσο και από ένα ισχυρό πλέγμα κοινωνικής, θρησκευτικής και πολιτικής υποταγής. Φυσικά στο δρόμο αυτό υπήρξαν και λανθασμένες απολήξεις, αλλά αυτό ήταν μοιραίο.

Γιώργος Πλούμης: Με τη σκόνη της Κιμωλίας

(Βιβλιοπαρουσίαση)

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

   Ο αγαπητός συνάδελφος καθηγητής Χημείας Γιώργος Πλούμης εξέδωσε με αυτοέκδοση το νέο του βιβλίο «ΜΕ ΤΗ ΣΚΟΝΗ ΤΗΣ ΚΙΜΩΛΙΑΣ» στην Πάτρα (2024). Ο Γιώργος δούλεψε το 1986-1987 και 1987-1988 στο Γυμνάσιο Καλαβρύτων. Πολλές μαθήτριές του και μαθητές του θα τον θυμούνται, έστω και μετά από τόσα χρόνια, είμαι βέβαιος. Κάποιοι  απ’ αυτούς είναι και δικοί μου μαθητές (δούλεψα στο Γυμνάσιο το 1990-1991 και στο Λύκειο το 1991-1992).

   Ο Γιώργος γεννήθηκε στην Πάτρα από γονείς δασκάλους το 1958. Το 1976 αποφοίτησε από το τότε 1^ο Γυμνάσιο Αρρένων Πατρών, από το οποίο αποφοίτησα κι εγώ το 1973. Το 1982 αποφοίτησε από το Χημικό του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και ακολούθησε μετά από λίγα χρόνια το δύσκολο μονοπάτι του καθηγητή Χημείας.

   Ξεκίνησε και δούλεψε πολλά χρόνια και σε διάφορα σχολεία με τον μαυροπίνακα και κατέληξε στο τέλος της καριέρας του να στέκεται κριτικά στη λεγόμενη «τηλεκπαίδευση». Εκεί πλέον βλέπει πεντακάθαρα το δάσκαλο να χάνει το ρόλο του ή έστω πολλές πλευρές του. Αυτή η εξέλιξη τον οδήγησε να πάρει το δρόμο της συνταξιοδότησης, αφού υπήρχαν μεταβατικές διατάξεις πριν φτάσει η επόμενη γενιά εκπαιδευτικών στα 67 και βάλε έτη… Αυτή η εξέλιξη τον οδήγησε και στον τίτλο του βιβλίου!

ΙΙ. Η ΒΑΣΙΚΉ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΊΟΥ

   Το βιβλίο του αυτό δεν είναι το πρώτο του Γιώργου, μα για μένα είναι το πρώτο που διάβασα. Έχει ένα δικό του προσωπικό τρόπο με τον οποίο το έχει δομήσει. Ουσιαστικά είναι ένα βιβλίο σπονδυλωτό, με απλή γλώσσα και πολλά παραδείγματα. Γράφοντας μικρά άρθρα, κυρίως στην εφημερίδα Πελοπόννησο και στον ηλεκτρονικό τύπο. Με κέντρο την παιδεία και την εκπαίδευση δημιούργησε δύο μεγάλες ομάδες τέτοιων κειμένων. Εκμεταλλεύτηκε τόσο την περίοδο της οικονομικής κρίσης, όσο και της υγειονομικής. Γι’ αυτό τα δόμησε σε δύο μέρη αντίστοιχα. Το βιβλίο εκτείνεται σε 114 σελίδες μεσαίου μεγέθους.

   Ξεκινά με αφιέρωση, γράφει τον πρόλογο και πριν μπει στο Α΄ μέρος, σε τρεις σελίδες ξεδιπλώνει μικρές αναφορές (από μία σε κάθε σελίδα): ξεκινά με τον Ευάγγελο Παπανούτσο, συνεχίζει με το Νίκο Καζαντζάκη και κλείνει με δυο «ρητά» για την αρχή και το τέλος της εκπαιδευτικής του πορείας!

   Αποτελείται από δύο μέρη και μας αποχαιρετά μ’ έναν πολύ μικρό επίλογο κι ένα μικρό επίσης άρθρο με τίτλο «σώστε τον δάσκαλο». Κλείνει οριστικά με μια μικρή ενδεικτική βιβλιογραφία. Εξάλλου το βιβλίο του δεν αποτελεί ούτε έρευνα, ούτε επιστημονική μελέτη. Αποτελεί ένα πόνημα καρδιάς, εμπειρίας και αγωνίας.

ΙΙΙ. ΤΑ ΔΥΟ ΜΕΡΗ

   Το Α΄ μέρος έχει τίτλο «ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ» και εκτείνεται σε 60 σελίδες. Άρχισε να γράφεται, αφού προηγουμένως είχε μια εμπειρία δύο δεκαετιών ως μάχιμου μέσα στις τάξεις. Πολλοί και πολλές καμαρώνουν ως εκπαιδευτικοί, αλλά στις τάξεις έχουν ζήσει ελάχιστα, ενώ με διαδρομές πολλές φορές αμφιβόλου αξίας έγιναν στελέχη για να καθοδηγούν χωρίς εμπειρία. Ο Γιώργος όμως δεν είναι ένας απ’ αυτούς!

   Το μέρος αυτό αποτελείται από 24 μικρά άρθρα. Τα 17  είναι μικρά και αυτόνομα. Ακολουθούν ένα μεγάλο εισαγωγικό άρθρο (χωρισμένο σε 7 μικρά) εν είδει περίληψης και κατεύθυνσης όλων όσων ξεδιπλώνει στη συνέχεια. Εκεί βλέπουμε το πως βλέπει την παιδεία, την εκπαίδευση, το δάσκαλο, την πολιτεία και την εξέλιξη της τεχνολογίας.

   Το Β΄ μέρος με τίτλο «Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ» εκτείνεται σε 40 σελίδες. Νομίζω ότι δεν τυχαίο που στο 2^ο μέρος δεν υπάρχει στο τίτλο η μαγική λέξη «παιδεία», ενώ υπήρχε στο 1^ο μέρος. Οι λόγοι είναι πολλοί, τους οποίους και ψηλαφεί. Η χρονική διάρκεια των θεμάτων εκ των πραγμάτων είναι μικρή, αφού οι καραντίνες σταμάτησαν με τα εμβόλια κι ο ίδιος διάλεξε το δρόμο της ευδόκιμης εξόδου από τις δύσκολες πλέον τάξεις! Είναι συνταξιούχος συνάδελφος τώρα!

ΙV. ΠΑΙΔΕΙΑ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Ή ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ;

   Στο Α΄ μέρος την κύρια προσοχή μου την τράβηξαν τα 7 πρώτα κομμάτια του γενικού πλαισίου που έθεσε ο Γιώργος Πλούμης. Πρόκειται ουσιαστικά για την «διακήρυξή» του. Γράφει ο ίδιος στην αρχή:

   «Είμαι μάχιμος, εργάζομαι μέσα στην τάξη μπροστά στο μαυροπίνακα, αναπνέω σκόνη, τρώω κιμωλία, βγαίνω από την τάξη λερωμένος, πολλές φορές κατακόκκινος, συχνά εξουθενωμένος, αλλά πάντα ικανοποιημένος ότι κάτι έδωσα, κάποιοι κάτι άκουσαν, κάτι πήραν, κάτι γνώρισαν».

   Αντιδρά στους «ξερόλες» που λένε με ελαφρά καρδία: «Φταίει ο δάσκαλος, ο καθηγητής -λένε- είναι τεμπέλης. Τρεις μήνες το χρόνο κάθεται, δεν αξιολογείται και άλλα τέτοια πολλά. Δεν συμφωνώ κύριοι, ο δάσκαλος είναι ο τελευταίος που φταίει σ’ αυτή την υπόθεση».

   Και ανοίγει ευθύς αμέσως τη βεντάλια της σκέψης του, αυτήν που στα επόμενα μικρά άρθρα αναλύει ξεχωριστά και κατά θέμα:

   «Για να είσαι δάσκαλος σήμερα δεν είναι εύκολη υπόθεση. Χρειάζεσαι δύναμη, σθένος, ψυχικό μεγαλείο, γιατί ο δάσκαλος κάθε μέρα μέσα στην τάξη κάνει κατάθεση ψυχής. Η δουλειά του δύσκολη, τα προβλήματα πολλά. Όμως το χαμόγελο, η ικανοποίηση στο πρόσωπο των μαθητών, ο καλός λόγος, το σφίξιμο του χεριού από τον γονιό, κάνουν το δάσκαλο να ανοίγει τα φτερά του, να απογειώνεται, να ζει σε άλλο κόσμο, να ονειρεύεται…».

   Ο Γιώργος Πλούμης δεν φαντασιώνεται. Ο άλλος κόσμος είναι ο κόσμος της παιδείας, αρκετά μακριά από τον κόσμο της εκπαίδευσης. «Εκπαίδευση κάνουμε και στους έξυπνους σκύλους» θα τονίσει δυο φορές πιο κάτω.

   Συμφωνώ μαζί του απόλυτα, γιατί κι εγώ είχα παρόμοια πορεία και στην ίδια περίοδο με παραπλήσιο μάθημα (φυσική), αν και κάποιες φορές για τις ανάγκες έκανε αυτός φυσική κι εγώ χημεία, ίσως και βιολογία, γεωγραφία ή και αστρονομία και γεωλογία πριν τρεις δεκαετίες.

V. ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ

   Υπάρχουν πολλές και πολλοί που δεν κατανοούν τη διαφορά παιδείας και εκπαίδευσης, πολύ δε περισσότερο δεν κατανοούν την καμπύλη του Gaus (έχει μορφή καμπάνας)! Μέσα σ’ ένα σύνολο, όπως είναι η μαθητική τάξη ή ο σύλλογος διδασκόντων ενός μεγάλου σχολείου ή μέσα σε μια κοινότητα μιας ειδικότητας σε μια περιοχή, είναι βασικός κανόνας να μην είναι ούτε όλοι άριστοι, ούτε όλοι για βελτίωση. Ειδικά οι δάσκαλοι που είναι δοκιμασμένοι και πτυχιούχοι. Υπάρχει μια φυσική διακύμανση. Για τη μελέτη της διακύμανσης χρειάζονται και τα άκρα της καμπύλης. Το κύριο ζήτημα είναι το ποιοι θα πάρουν θέση στα άκρα και ποιοι θα συσσωρευτούν στο βαθύ κέντρο της καμπάνας. Μα όλο αυτό εξαρτάται από τα κριτήρια.

   Ποιοι θέτουν τα κριτήρια; Οι γονείς; Οι δάσκαλοι, οι καθηγητές και οι νηπιαγωγοί; Τα διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης; Οι εναλλασσόμενοι υπουργοί παιδείας; Ο εκάστοτε πρωθυπουργός; Η διακομματική συμφωνία; Η Ευρωπαϊκή Ένωση με τους απόμακρους επιτρόπους; Ο υπερεθνικός Ο.Ο.Σ.Α που παίρνει γραμμή από τα τεράστια μεγάλα συμφέροντα των δυτικών ολοκληρώσεων;

  Ο Γιώργος Πλούμης απαντά στα περισσότερα. Το δικό του κριτήριο θέτει σε προτεραιότητα και στο κέντρο την παιδεία κι αφήνει στην άκρη την στείρα εκπαίδευση. Θέτει τη χαρά της αγωγής και της γνώσης ως στύλο στ’ αλώνι της κάθε τάξης και την τεχνοκρατική εξετασιομανία στα άκρα του. Θα βάλει την κριτική γνώση, το διάλογο και το πείραμα μπροστά και την αποστήθιση πίσω. Θα συμφωνήσω πάλι μαζί του. Και φέρνει γι’ αυτά το παράδειγμα της Φιλανδίας για τα καλά του, χωρίς να κάνει κριτική βεβαίως στ’ αρνητικά του.

   Ο Γιώργος με έμμεσο τρόπο και με αφορμή τις εξεταστικές μεταρρυθμίσεις και το «πρόγραμμα ΠΙΖΑ» του Ο.Ο.Σ.Α.  διερωτάται «μήπως το πρόβλημα είναι αλλού;». Με τον τρόπο αυτό δείχνει τη στάση του απέναντι στο τεράστιο παιχνίδι που ξεκινά από τον Ο.Ο.Σ.Α.. Βεβαίως στο άρθρο του δεν ασχολείται με τα κριτήριά του και τους στόχους του, αλλά μόνο με τα αποτελέσματα των ερευνών του, κυρίως με την λεγόμενη «Πίζα». Αφήνει όμως το τοπίο για παραπέρα συζήτηση ελεύθερο.

VΙ. Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΛΟΥΜΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

   Ο Γιώργος Πλούμης είναι όμως τίμιος στη γραφή του. Αυτό φαίνεται στον τρόπο που αντιμετωπίζει την πολιτική θεωρία και πράξη της «αξιολόγησης», όπως την φέρνουν περίτεχνα οι «από πάνω». Είναι θετικός για αξιολόγηση που βελτιώνει και όχι να τιμωρεί. Επιθυμεί μια «δίκαιη αξιολόγηση».

   Βεβαίως δεν διερωτάται περισσότερο αν και κατά πόσο αυτοί οι υπερεθνικοί οργανισμοί δεν κάνουν βήμα προς την πλευρά της βελτίωσης και της απομάκρυνσης από την τιμωρία. Γιατί αυτοί δεν αγαπούν την παιδεία, αλλά επιθυμούν μια ξερή εκπαίδευση, συμβατή με τους μακροπρόθεσμους στόχους τους. Όμως ο Γιώργος μένει σταθερά στο όραμά του. Παιδεία κυρίως και μετά η όποια εκπαίδευση.

   Θέτει το κριτήριο ότι οι αξιολογητές πρέπει να είναι αξιολογημένοι. Σωστά. Δεν διερωτάται δημόσια βεβαίως περισσότερο στο αν οι αξιολογητές των αξιολογητών βρίσκονται σ’ ένα απόμακρο κράτος από τους πολίτες και την κοινωνία και πολύ κοντά στα μεγάλα συμφέροντα. Ένα κράτος αυταρχικό που όταν έρχεται η ώρα να «αξιολογηθεί» το ίδιο, όπως στο πολλαπλό έγκλημα των Τεμπών, προσπαθεί με κάθε τρόπο να σκίσει και το ελλιπές σύνταγμα και την ηθική και εξέγερση των πολιτών.

   Αυτό το κράτος κι αυτοί οι υπερεθνικοί οργανισμοί θέλουν την διάλυση. Τη διάλυση τη βλέπει ο Γιώργος και γι’ αυτό επιμένει στο όραμά του για το σχολείο. Εξάλλου αλλού γράφει: «το παλιό σχολείο ενάντια στο καινούριο». Η ματιά τους και ο στόχος τους δεν είναι το ευέλικτο και καλό δημόσιο σχολείο που ονειρεύεται ο Γιώργος. Τους ενδιαφέρουν οι λίγοι, οι «άριστοι» στα δικά τους διαφορετικά σχολεία. Οι άλλοι να «πνιγούν». Και τα βλέπουμε όλα αυτά πλέον καθαρά.

VΙΙ. ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ

   Ένα μεγάλο κομμάτι των άρθρων εστιάζει στις λεγόμενες πανελλαδικές εξετάσεις, στο μοτίβο τους, στα φροντιστήρια, στα θέματα που μπαίνουν και που συχνά είναι πολύ μακριά από το σχολείο, στη λεγόμενη «βάση του 10», αλλά και στο κατέβασμα των εξετάσεων σ’ όλες τις τάξεις του σχολείου. Τέλος αναδεικνύει την όποια αξία του πτυχίου, κυρίως στο αν το ευρύτερο σύστημα απορροφά τους επιστήμονες που παράγει…

   Ασχολείται με το διαχρονικό φαινόμενο των καταλήψεων, ούτε με αρνητισμό, ούτε με εκ των προτέρων ενθουσιασμό. Κρατά μια μεσαία στάση και το μοτίβο του τον οδηγεί στο λεγόμενο «ανοικτό σχολείο». Όμως κι εκεί βάζει ζητήματα στην πολιτική ηγεσία η οποία με όλες τις κυβερνήσεις της τείνει να αλλάζει πάντα τη σκεπή (που γι’ αυτές είναι πάντα οι εξετάσεις) και όχι τα θεμέλια, που για το Γιώργο είναι η παιδεία έναντι της εκπαίδευσης.

VΙΙΙ. ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

  Στο Β΄ μέρος ο Γιώργος Πλούμης δεν ανήκει στο ρεύμα των «ψεκασμένων», των εναντίον στη «μάσκα» ή στο ρεύμα των «αντιεμβολιαστών». Δεν φέρνει αντίρρηση στα γενικά μέτρα, όπως οι καραντίνες ή η λεγόμενη «τηλεκπαίδευση» ή ο συλλογικός εμβολιασμός ή και η χρήση της μάσκας στα σχολεία αργότερα. Δεν αναρωτιέται πως δημιουργήθηκε βεβαίως η πανδημία, ούτε πως χρησιμοποιήθηκε από τους «θεσμούς» για αυταρχικές μορφές διοίκησης. Μάλλον ήταν μακριά από τους δικούς τους προβληματισμούς. Απόλυτα σεβαστό.

   Στέκεται όμως κριτικά σ’ όλα αυτά. Δεν τα εξιδανικεύει. Μένει αρκετά στη χρήση της μάσκας στα σχολεία, στην ανάγκη του εμβολιασμού και στη χρήση της «τηλεκπαίδευσης» μόνο για να μη μεγαλώσει η απόσταση των μαθητών από τους καθηγητές τους και το σχολείο. Πιστεύει στην καλή χρήση της επιστήμης (εμβόλια) και την επιζητεί. Και πάνω σ’ αυτό το μοτίβο ξετυλίγει όλο το Β΄ μέρος.

   Στηλιτεύει όμως κάποιες από τις πονηριές της εκπαιδευτικής πολιτικής. Αναδεικνύει τις πονηριές με τη χρήση τηλεκπαίδευσης, την άρνηση του κράτους να δημιουργηθούν μικρότερα τμήματα ως άμυνα στην επίθεση του κορονοϊού όταν άνοιξαν τα σχολεία, τις κάμερες στα σχολεία, κ. ά.

ΙΧ. ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

   Ο Γιώργος Πλούμης μας προσέφερε αρκετό υλικό για να σκεφτούμε και να προβληματιστούμε. Με όπλο τον απλό λόγο, την εμπειρία του μέσου δάσκαλου, τις σκέψεις του και την ανάδειξη πολλών προβλημάτων χωρίς «κουτοπονηριές», έβαλε ένα ακόμη λιθάρι. Αυτή τη φορά έξω από την τάξη, αλλά όχι ως θεσμικός «αξιολογητής» ή διοικητικό στέλεχος.

   Πλούτισε επίσης το βιβλίο του με αρκετές πετυχημένες ρήσεις στα κείμενά του και τελειώνει με δυο αξιόλογες ξένες προσεγγίσεις το πόνημά του.

   Η μία είναι το ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη «Ιθάκη», με την οποία μας δείχνει ότι Ιθάκη είναι η παιδεία και οι «δάσκαλοι» κωπηλατούμε σε φουρτουνιασμένη συχνά θάλασσα για να φτάσουμε σ’ αυτή. Κι αυτό το ταξίδι αξίζει για το Γιώργο. Δεν γνωρίζω αν το ίδιο πιστεύει ακόμα, όπως έχει καταντήσει από την Πολιτεία και τα θεσμικά της όργανα το σχολείο και από μια φασίζουσα και ιδιοτελή μερίδα γονιών και μαθητών, που κάνουν bulling στους δασκάλους…

   Η δεύτερη, που γράφτηκε μετά το μικρό του επίλογο, είναι ένα επίσης μικρό άρθρο με τίτλο: «Σώστε το δάσκαλο». Την έφερε από μια ηλεκτρονική ανάρτηση στα μάτια μας και στη σκέψη μας από ένα κοσμήτορα της φιλοσοφικής σχολής του Α.Π.Θ. (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης). Το κείμενο προέρχεται από την «Εφημερίδα των Συντακτών». Είναι εύστοχο, ειδικά για το στόχο που ο Γιώργος Πλούμης έχει βάλει στο βιβλίο του.

   Συνάδελφε Γιώργο Πλούμη σ’ ευχαριστούμε!

   ΣΗΜΕΙΩΣΗ: 1^η δημοσίευση στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2025, φ. 87, σελ. 20-21. Επίσης, τη Δευτέρα 07.04.2025 αποτέλεσε τη βάση για τη βιβλιοπαρουσίαση του βιβλίου αυτού στην Πυξίδα της Πάτρας (Αλ. Υψηλάντου 105) στις 7.30 μμ.

Συνέντευξη του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα

Μια συνέντευξη που δόθηκε στις 11. 02.2025 στον αγαπητό Θοδωρή Χαμάκο, ειδικό ερευνητή και καταγραφέα, των πέτρινων γεφυριών, ειδικά της Πελοποννήσου και της επαρχίας Καλαβρύτων.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Βλέποντας πάλι τις σημειώσεις μου, πληροφορίες λένε ότι τα τέσσερα αυτά γεφύρια κτίστηκαν μεταξύ 1933-1936.

Στη συνέχεια δόθηκαν άλλες τρείς συνεντεύξεις για τα άλλα τρία αδελφά πέτρινα γεφύρια της Κέρτεζης. Θα αναρτηθούν κατά σειρά.

ΠΗΓΗ΅: «Tα πέτρινα γεφύρια της Πελοποννήσου» ( Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου), που δημιούργησε και διατηρεί ο Θοδωρής Χαμάκος. Σε λίγο το ακριβές λινκ.

Στη σελίδα δε του Yu tube καταγράφει ο Θοδωρής Χαμάκος: » Βρίσκεται στο κέντρο του χωριού, επί του ποταμού Λίθου ή Μοναστηριά στην περιοχή «Τσιρικέϊκα», από το προεπαναστατικό σόϊ Τσιρίκος της Κέρτεζης. Ο ποταμός Λίθος έχει τις πηγές του στη νερομάνα και την θέση Κυρά-Μαριώ και πιο κάτω ενώνεται με τον Κερτεζίτικο Βουραϊκό.

Το γεφύρι ένωνε και ενώνει την νοτιοδυτική με την κεντρική Κέρτεζη και κατά μαρτυρίες των ντόπιων χτίστηκε τα χρόνια 1933-36 από άγνωστο πρωτομάστορα, αν και κάποιες μαρτυρίες λένε ότι κατασκευαστές του είναι οι φημισμένοι Λαγκαδινοί μαστόροι της πέτρας».

Τα σχολεία της Κέρτεζης

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

ΜΕΡΟΣ Δ΄ (ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ)

ΧΙV. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΜΕΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΤΕΖΗΣ

   α) Το 1906 ο Καλαβρυτινός την καταγωγή Γεώργιος Παπανδρέου ΔΦ αναφέρει ανάμεσα σε πολλά: «….Εκ των πρώην δημάρχων Καλλιφωνίας και Κερτεζιτών Χρ. Σκαμβούγερα, Γ. Στριφτόμπολα, Αθ. Τσιρίκου και Π. Σαρδούνη μνημονευτέοι, ιδία ο αποθανών Γεώργ. Στριφτόμπολας ταγματάρχης της φάλαγγος και υιός του πεσόντος κατά τον αγώνα εν Λεβιδίω, διότι ούτος εδωρήσατο την εν Κερτέζη οικίαν του δι’ ελληνικόν σχολείον και εξ ιδίων εμισθοδότει τον διδάσκαλον αυτού από του 1876 μέχρι του 1891, ότε πλέον ανέλαβε την δαπάνην το δημόσιον. Εκ Κερτέζης κατάγονται και οι εν Πάτραις Στριφτομπολαίοι».^[21]

   Παρατήρηση: Σημαντική είναι η πληροφορία για τη χρηματοδότηση του δασκάλου. Δεν την έχουμε βρει σε κανένα άλλο αρχείο μέχρι στιγμής!