Τα πανηγύρια της Ελλάδας… με ολίγη Κέρτεζη!
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Α΄ ΜΕΡΟΣ
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Φέτος, αρχές Αυγούστου, είχαμε την τεράστια πυρκαγιά που μπήκε και στα σωθικά της Πάτρας. Οι καταστροφές είναι ανυπολόγιστες όχι μόνο σε κτίρια, αλλά και σε στάνες, ελιές και αμπέλια. Ανυπολόγιστη είναι η θλίψη των κατοίκων και παραγωγών, ο φόβος παραμένει από τότε για τον κίνδυνο ακόμη μεγαλύτερης επέκτασης, η αγωνία και τις ανθυγιεινές οσμές από τα καυσαέρια στον τόπο ταφής σκουπιδιών (Ξερόλακκα), η οργή για τα μειωμένα μέσα του κράτους δεν έχει σταματήσει. Τα συναισθήματα είναι πολλά για την έλλειψη οργάνωσης, τόσο για την πρόληψη (πέραν του 112) και την κατάσβεση, όσο και για τις αποζημιώσεις και ειδικά τις αποκαταστάσεις που δεν έρχονται ακόμα…
Την περίοδο εκείνη κορυφώνονται τα πανηγύρια με αφορμή διάφορες εορτές ή μη, αλλά και πολλές εκδηλώσεις που διοργανώνονται από Δήμους, Κοινότητες ή πολιτιστικούς συλλόγους (15 Αυγούστου). Αυτό συνέβη και στους γεμάτους για λίγο καιρό οικισμούς της πρώην επαρχίας των Καλαβρύτων.
Στην Κέρτεζη, με ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, αποφασίστηκε η διοργάνωση εκδήλωσης υπό τύπον πανηγυριού, το βράδυ της παραμονής της εορτής της Κοίμησης της Παναγίας. Μια διοργάνωση όπου ο Δήμος πλήρωσε τα όργανα, αλλά την διοργάνωσε κατά τα άλλα διπλανό καφεστιατόριο.
Αρχικά υπήρξε άρθρο του δημοσιογράφου (και θεολόγου) Νίκου Κυριαζή[1] στον ιστότοπο που διατηρεί, ενώ δυο μέρες πριν το πανηγύρι ανέβηκε και δικό μου σχόλιο, αρχικά στη σελίδα μου στο φ/β και την επομένη στον εν λόγω ιστότοπο.[2]
Ο γνωστός αυτός δημοσιογράφος έδωσε βάρος κυρίως στο γεγονός ότι στις αφίσες που κυκλοφόρησαν (δεν υπήρχε υπογραφή) αναφερόταν ως «θρησκευτικό πανηγύρι». Με αφορμή αυτό επέμεινε ότι δεν μπορεί σε αυστηρή ημέρα εκκλησιαστικής νηστείας να γίνεται τέτοιο πανηγύρι και μάλιστα με χρηματοδότηση του Δήμου. Ζήτησε την αναβολή του.
Στο δικό μου σχόλιο ζήτησα την αναβολή του και για τον προηγούμενο λόγο, αφού διχάζεται η εκκλησιαστική κοινότητα, αλλά και με αφορμή τις φωτιές που ακόμα έκαιγαν κοντά μας (Πάτρα). Δυστυχώς δυο μέρες μετά τις 15 Αυγούστου υπήρξε φωτιά και στο Λειβαρτζινό της επαρχίας μας. Ευτυχώς οι φορείς πρόλαβαν την μεγάλη επέκταση, αφού πρώτα κατέκαψε μέρος της περιοχής, λόγω του μειωμένου πλήθους εκείνες τις ημέρες…
Παράλληλα, με αφορμή σχόλια που ομιλούσαν για παράδοση, απέδειξα ότι ένα τέτοιο πανηγύρι δεν είναι παραδοσιακό. Δέχτηκα κι εγώ μερικά πικρόχολα σχόλια, αλλά και πολλά συγχαρητήρια στη γενέτειρά μου. Το «πανηγύρι» δεν αναβλήθηκε, αλλά και δεν ήταν επιτυχημένο, όπως μου είπαν γείτονες. Η αναβολή ενός πανηγυριού ή και η οριστική του ματαίωση για ένα χρόνο αποτελεί μέρος της παράδοσης και όχι η επιμονή για να γίνει.
ΙΙ. Ο ΒΑΣΙΚΟΣ ΚΟΡΜΟΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ
Μ’ όλο αυτό το σκηνικό, κάνω, αν και όχι στενά ειδικός, μιαν απόπειρα ν’ ανοίξω πιο πολύ το ζήτημα των πανηγυριών γενικά, ώστε να ξανατοποθετηθούμε κριτικά ως κοινότητες. Στο τέλος θα κλείσω με τα πολλά πανηγύρια της Κέρτεζης. Να δούμε τα αληθινά τους στοιχεία, αλλά και τα νοθεύματα των καιρών, τα οποία οφείλουμε να ξεπεράσουμε και ν’ αφήσουμε πίσω.
Ο βασικός κορμός αυτού του άρθρου στηρίζεται σε μία ειδικό, την Παναγιώτα Ανδριανοπούλου. Είναι εθνολόγος και λαογράφος, προϊσταμένη του τμήματος συλλογών, έρευνας και τεκμηρίωσης του λαϊκού μουσείου νεότερου ελληνικού πολιτισμού του Υπ. Πολιτισμού, αλλά και δασκάλα παραδοσιακών χορών. Καλέστηκε τρείς συνεχόμενες φορές στην εκπομπή της Μαριλένας Κατσίμη «Ιστορικοί περίπατοι» και μας άνοιξε σε πολλά ζητήματα τα μάτια…
Το Α΄ μέρος έχει θέμα «Ιστορικοί Περίπατοι: ‘’Η Ανατομία του Πανηγυριού’’», με ημερομηνία 02.08.2025. Το Β΄ μέρος έχει θέμα: «Ιστορικοί Περίπατοι: ‘’Η Επιστροφή του Πανηγυριού’’», με ημερομηνία 09.08.2025. Και το Γ΄ μέρος, τελευταίο, έχει θέμα «Ιστορικοί Περίπατοι: Αφιέρωμα στο Ελληνικό Πανηγύρι», με ημερομηνία 16.08.2025. Οι ημερομηνίες κατά σύμπτωση συμπίπτουν με τα δύο Καλαβρυτινά άρθρα και τις δύο φωτιές, αλλά δεν είχαν άμεση σχέση με τις τρεις εκπομπές. Τώρα έχουν βαθιά…
ΙΙΙ. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙ;
«Σήμερα ξεκινάμε ένα καλοκαιρινό αφιέρωμα στο ελληνικό πανηγύρι. Πολλοί από εμάς το ταυτίζουμε με το ίδιο το Καλοκαίρι και κυρίως το Αυγουστιάτικο. Τι είναι όμως ένα πανηγύρι; Είναι απλώς μια γιορτή; Είναι ένα θρησκευτικό έθιμο; Ένα λαϊκό δρώμενο;
Όπως χαρακτηριστικά λέει η εθνολόγος λαογράφος Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, που είναι και συνοδοιπόρος μας σ’ αυτό το ταξίδι, ‘’ένα πανηγύρι δεν είναι αξιοθέατο. Είναι αξιοβίωτο’’! Μαζί, λοιπόν, θα περιπλανηθούμε στα πανηγύρια της Ελλάδας, για να κατανοήσουμε τη βαθιά του σχέση με τη θρησκεία, τα έθιμα, την κοινότητα, αλλά και για τις αλλαγές που έχουν γίνει σ’ αυτά με το πέρασμα του χρόνου».[3]
Στην αρχή της κουβέντας βάζει η επιστήμονας το χέρι στην πληγή: «Συμπυκνώνει το πανηγύρι πολλές από τις σχέσεις που θέλουμε να δούμε και διέπουν την κοινότητα.
-Εσείς είχατε εμπειρίες από πανηγύρια της ζωής σας, από τότε που ήσασταν παιδί;
Καταγόμενη από την όμορφη, ηλιόλουστη και ελαιοπαραγωγό Μεσσηνία, παιδικές προσλαμβάνουσες ήταν τα πανηγύρια του χωριού, τα οποία δεν λειτούργησαν τόσο θελκτικά μέσα μου, ώστε να με κατευθύνουν στο κομμάτι… να επιλέξω τη λαογραφία ως πεδίο και επαγγελματική δράση…
Η μεγαλύτερη τριβή έρχεται αργότερα, όταν πιά στα πρώτα φοιτητικά χρόνια συνδυάζω σαν άσκηση βλέμματος, αλλά και σαν διαφυγή από την πόλη, από την Αθήνα που σπουδάζω, πανηγύρια επιλεκτικά σε συγκεκριμένους τόπους…».[4]
ΙV. ΤΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΩΣ ΣΥΓΚΟΛΛΗΤΙΚΗ ΟΥΣΙΑ ΜΙΑΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ
«Δημιουργούνται αποθετήρια – ευρετήρια τα οποία περιλαμβάνουν, ως κομμάτια που αναγνωρίζονται ως στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς, και τα πανηγύρια, ως κοινωνικές πρακτικές, τα οποία σημαίνουν για τις κοινότητες που τις ασκούν, τόσο σημαντικό και τόσο καθοριστικό, που είναι βασικό στοιχείο της ταυτότητάς τους, που δίνει στα μέλη ενός χωριού, μιας κοινότητας, που μπορεί να βρίσκεται σπαρμένη σε διάφορα σημεία.
Το αντάμωμα για το πανηγύρι είναι η ισχυρή συγκολλητική ουσία τους, κι αυτό διαπερνά το χρόνο. Η αποδοχή, λοιπόν, του μετασχηματισμού και η αναγωγή σε στοιχείο κληρονομιάς για μια χώρα, που έχει τόσο βαρύ αρχαιοελληνικό και μνημειακό αρχαιοελληνικό απόθεμα, το γεγονός ότι ένα πανηγύρι, μια τεχνική γνώση, όπως είναι αυτή της ξυλοναυπηγικής, οι παραδοσιακές μας συνταγές και ο καραγκιόζης, είναι στοιχεία κληρονομιάς και όχι φολκλόρ, είναι εξαιρετικά σημαντικό».[5]
«… Γιατί όταν έχεις κάποιον να σε πάρει από το χέρι, και ο τρόπος που θα σε δει ο τοπικός πληθυσμός είναι διαφορετικός και ο τρόπος που θα δεις εσύ τον τοπικό πληθυσμό είναι διαφορετικός. Είναι τελείως άλλη η αίσθηση από την ανακαλυπτικότητα στην οποία μας καλούν αφιερώματα. Επί της ουσίας ξαναμασάνε την ίδια τσίχλα. Είναι τελείως άλλο πράγμα. Θέλει ένα ιδιαίτερο σκάψιμο και θέλει και μια ιδιαίτερη τόλμη, έτσι;
Συχνά προσπαθούμε, και μαλλιάζει η γλώσσα μας, να λέμε ότι κάθε, μα κάθε, κάθε λαός και ομάδα, έχει τα τραγούδια του, έχει τα μοιρολόγια του, έχει τον τρόπο που τρώει, έχει τον τρόπο που κοιμάται, τον τρόπο που χαίρεται, λυπάται, εργάζεται. Αυτά δεν θα τα βάλω εγώ σε μια αξιολογική ζυγαριά για να βγάλω το καλύτερο. Όπως συζητούσαμε, ένα πολύ μικρό χειροποίητο πανηγυράκι θα σου δώσει την ίδια αίσθηση πλήρωσης, που μπορεί να σου δώσει σε άλλη στιγμή ένα πανηγύρι με τον τρανό χορό στα Βλαχοχώρια, που σιέται ο τόπος.
–Είπες πριν κάτι πολύ ωραίο, ότι αυτός που ξέρει να διαβάσει ένα πανηγύρι, βλέπει πολλά πράγματα. Είναι τελικά ο καθρέπτης της τοπικής κοινωνίας το πανηγύρι της;
Νομίζω ότι είναι. Και ο ιστορικός που θα κάτσει και θα το δει, μπορεί να διαβάσει πολλά πράγματα με την πρόσφατη και σύγχρονη ιστορία μέσα από το πανηγύρι. Γενικώς προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις. Το ζήτημα είναι πως προσερχόμαστε εμείς… Εάν ερχόμαστε για να το δούμε, αν προσερχόμαστε για να το ζήσουμε, εγώ θα έλεγα ότι είναι αξιοβίωτο το πανηγύρι…».[6]
Το ερώτημα είναι, πως μπορεί να αντιμετωπιστεί ένα πανηγύρι, που δεν αποτελεί συνολικό αντάμωμα, που διχάζει και εμπορευματοποιεί το ίδιο το αντάμωμα, που μετασχηματίζεται αντίστροφα, αποτελεί πολιτιστική κληρονομιά, παράδοση, συγκολλητική ουσία των ανθρώπων της κοινότητας; Η δική μου απάντηση, είναι σαφώς όχι. Ισχυρίζομαι μάλιστα ότι αυτό αποτελεί καρικατούρα πανηγυριού, αποτελεί ιδιοτελές γλέντι και διασκέδαση και διχάζει βαθιά την κοινότητα.
V. ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ ΤΟΥ
«Παράδειγμα στην Κάλυμνο: η κρητική μουσική τείνει να καλύψει τα τοπικά μουσικά ιδιώματα της Δωδεκανήσου, όχι μόνο στην Κάλυμνο…. Ελπίζουμε σε καινούριους μουσικούς (που) θα εμπνευστούν και θα τα επαναφέρουν. Αυτό είναι ένα θέμα που πρέπει να ξαναδούμε Μαριλένα (Κατσίμη), την τοπικότητά του, το δέσιμό του με τον τόπο του. Όχι μόνο σε ένα επίπεδο έμπνευσης, π.χ. για τη μουσική που θα το επενδύει, αλλά και σε ένα επίπεδο μικροανάπτυξης. Ανάπτυξης ήπιας κλίμακας…
Έχουμε σε ορισμένα μέρη το φαινόμενο της υπερπροσέλευσης, όπως είναι ορισμένα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Το ζήτημα είναι αν οι τόποι μπορούν να αξιοποιήσουν την παρουσία αυτού του κόσμου και στο λίγο πιο πριν και στο λίγο πιο μετά…
Ήταν, όπως είπαμε, (ένα φαινόμενο) να συνδέεται ένα πανηγύρι και με μια οικονομική δραστηριότητα του ντόπιου πληθυσμού. Έτσι πρέπει να παραμείνει και σήμερα και να λειτουργήσει στην κλίμακα κάθε τόπου. Αυτό είναι το κρίσιμο.
Υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος, (που) σαν τον πνιγμένο που πιάνεται από τα μαλλιά του, να πέσουμε πάνω στο κομμάτι μιας εύκολης ευκαιρίας για τρεις μέρες ή για δέκα μέρες και να ατονήσει μια ολόκληρη δραστηριότητα, που θα μπορούσε να προχωρά και εκτός του ορόσημου του πανηγυριού. Και προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να λειτουργήσει ο τόπος, για να τροφοδοτείται μια ροή λογική για τους επισκέπτες…».[7]
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1: 1η δημοσίευση στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, στήλη ΒΟΥΡAΪΚΕΣ ΝΥΞΕΙΣ, φ. 93, σελ. 28-29.
Β΄ ΜΕΡΟΣ
VI. ΠΑΝΗΓΥΡΙΩΤΕΣ ΞΕΝΗΤΕΜΕΝΟΙ
«-…Πολλοί Έλληνες της διασποράς έχουν ιδιαίτερες σχέσεις με τα πανηγύρια, έρχονται ειδικά για να πάνε στο πανηγύρι, κυρίως το Δεκαπενταύγουστο. Και θά’θελα να πεις κάτι σ’ αυτούς τους ανθρώπους.
Κατ’ αρχάς να πούμε ότι οι άνθρωποι που έρχονται από τα ξένα, τα ξενάκια των πανηγυριών, είναι οι πιο συγκινητικοί, ίσως όχι οι πιο διακριτικοί πολλές φορές, αλλά σίγουρα οι πιο συγκινητικοί πανηγυριστές… Εδώ αναγνωρίζεις το πάθος, που έχει και πόνο και μια νοσταλγία ριζωμένη εδώ. Όχι μια νοσταλγία από ωραιοποίηση του παρελθόντος. Είναι η νοσταλγία του τόπου σου.
Οι δεύτερες και τρίτες γενιές ειδικά, οι οποίες που όλο και περισσότερο συχνά… μαθαίνουν χορούς. Προσπαθούν μέσα από το χορό να ξανα-ανακαλύψουν τη γλώσσα, τη γλώσσα που ίσως δεν μίλησαν ή δεν μιλάνε… Είναι συγκινητικό το πόσο περιμένουν να έλθουν στο πανηγύρι. Και ξέρουμε ότι, ειδικά τα πανηγύρια του Καλοκαιριού, παίζανε πάντα ένα τέτοιο ρόλο, συνεκτικό. Άρα μόνο καλοδεχούμενοι είναι.
Βέβαια κι εδώ ισχύει αυτό που λέμε και για όσους από το αστικό κέντρο ξεκινάμε για να πάμε στο πανηγύρι. Θέλεις ν’ ακούσεις λίγο τα χούγια του πανηγυριού με ηρεμία…».[8]
«Να δούμε και πως ο δικός μας αστικός τρόπος ζωής μας ωθεί αναγκαστικά σε αυτό που λέμε ‘’Αυγουστιάτικη έξοδο από την πόλη’’. Και πόσο αυτό θα ήταν καλύτερο για όλους να ήταν διασπαρμένα μέσα στο χρόνο. Και αυτά είναι τα γλυκύτερα.[9]
Τα φθινοπωρινά πανηγύρια. Χειμωνιάτικα πανηγύρια, τα οποία δεν τα ξέρουμε, τα οποία πλέον δεν γίνονται σε ανοικτό χώρο. Κι έχουν μιαν άλλη λειτουργία για την κοινότητα. Όχι περισσότερο εσωστρεφή, περισσότερο εσωτερικά και απολογιστικά θα έλεγε κανείς. Και δημιουργούν το χώρο του γλεντιού, μ’ έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο».[10]
VΙI. ΤΑ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ
«Τα τραγούδια είναι της αγάπης, της ξενιτιάς πολλά. Για να μη ξεχνάμε, ότι τα καλοκαιρινά πανηγύρια αποτελούν ανταμώματα των ξενιτεμένων. Επέστρεφαν οι ξενιτεμένοι, οπότε ο Δεκαπενταύγουστος, (που) είναι στο γέρμα στο καλοκαίρι, ήταν ένας τρόπος έκφρασης του κατευόδιου».[11]
Επίσης επεσήμανε ότι υπάρχουν και αφηγηματικά – ιστορικά τραγούδια. Ποτέ όμως τραγούδια του πανηγυριού, αυτού καθ’ εαυτού! Βεβαίως αυτά ήταν συνδεδεμένα με μεγάλες εορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη χώρα μας. Ενδεικτικά αναφέρω μερικά από τα εμποροπανηγύρια – ζωοπανηγύρια κάποιων περιοχών της Πελοποννήσου:
α) «23 Απριλίου -25 Απριλίου, Κεφαλάρι Άργους, πανηγύρι Ζωοδόχου Πηγής.
β) 18 -21 Μαΐου, Μεγαλόπολη, πανηγύρι Αγίου Κωνσταντίνου.
γ) 11 -22 Αυγούστου, Τεγέα, πανηγύρι Κοίμησης της Παναγίας.
δ) 9 – 15 Σεπτεμβρίου ( Κιόνια) Γκούρα ορεινής Κορινθίας, πανηγύρι του Σταυρού».[12]
ε) 21-23 Σεπτεμβρίου, Κέρτεζη παζάρι και παλαιά ζωοπανήγυρη (Γέννηση της Θεοτόκου με το Ιουλιανό ημερολόγιο 8 Σεπτεμβρίου), κλπ…. Καταργήθηκε το 1955.[13]
VΙΙI. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΗΓΥΡΙΩΝ
Τα πανηγύρια είχαν και μια σαφή οικονομική διάσταση, αφού γίνονταν ανταλλαγές προϊόντων. Απομεινάρια αυτής της όψης έχουμε στις εμποροπανηγύρεις και στις παλαιές ζωοπανηγύρεις της ευρύτερης περιοχής των Καλαβρύτων, αλλά και πιο μακριά. Αυτές σταμάτησαν όταν πλέον τα φορτηγά ζώα αντικαταστάθηκαν πλήρως από τα αγροτικά αυτοκίνητα (μικρά και μεγάλα).
Από την άλλη όμως, έπρεπε να βρεθούν τρόποι να πληρωθούν τα μουσικά όργανα και οι μουσικοί τους (οι λεγόμενες ζυγιές). Η κλασσική μέθοδος ήταν η συλλογή χρημάτων από το χειμώνα από τους φιλόμουσους και έχοντες για χάρη όλης της κοινότητας.
«(Αυτοί) ήταν άνθρωποι του μόχθου, που όμως είχαν στο νου τους όλο το χρόνο το πανηγύρι και την παραγγελιά που θα δώσουν (όταν χορέψουν). Ακόμη και σήμερα η οικονομική διάσταση του πανηγυριού για τις κοινότητες, τους μικρούς τόπους, είναι αξιοσημείωτη. Είτε πρόκειται για τη συνεισφορά στις μπύρες – γιατί έχουμε τα πανηγύρια που φιλοξενούν-, αλλά έχουμε και πανηγύρια που έχουμε μια μικρή συνεισφορά ή πανηγύρια που γίνονται στην πλατεία και παράλληλα δουλεύουν και τα μαγαζιά της πλατείας. Κι αυτό δεν είναι, δεν είναι καθόλου μικρό πράγμα…».[14]
«…Ωραία πάσα (από την Μαριλένα Κατσίμη), γιατί είναι κάτι που συχνά μπερδεύουμε με το πανηγύρι. Το ένα είναι, το μπέρδεμα του πανηγυριού με το γλέντι…, δηλαδή πως απομονώνεις απ’ όλη τη διαδικασία αυτό το επεισόδιο του χορού και του τραγουδιού και το άλλο είναι το ότι μπερδεύουμε το πανηγύρι ή βαφτίζουμε πανηγύρι τη γιορτή του κάστανου, του τσίπουρου, της πατάτας, της κολοκύθας, του σύκου – θα μπορούσαμε να ανοίξουμε μανάβικο εδώ μιλώντας για τέτοιες γιορτές. Είναι μια ιστορία που δειλά – δειλά έχει ξεκινήσει και γίνεται.
Εγώ θα το πήγαινα και ένα βήμα πιο πέρα. Εάν κάποιος θέλει κάποιος να γνωρίσει και να ζήσει το πανηγύρι στη Χαλκιδική… είναι ενδιαφέρον να του ανοίξεις και ένα άλλο παράθυρο να γνωρίσει και ένα τοπικό προϊόν… Μπορεί να είναι ένα προϊόν χειροτεχνίας τοπικής, … μια παράλληλη δραστηριότητα, συλλογή βοτάνων, και να αρχίσει να απλώνεται το πανηγύρι.
Να γίνει η αφορμή για να αρχίσεις να γνωρίσεις ουσιαστικά ένα τόπο και τους ανθρώπους του. Και να τους αφήσεις κάτι παραπάνω από μια διημέρευση ή διανυκτέρευση ή τρεις μέρες. Να τους αφήσεις ένα κομμάτι και να πάρεις κι εσύ μαζί κι ένα κομμάτι από τα έργα των χεριών του τόπου. Υπάρχουν παραδείγματα που το κάνουν αυτό. Και ισχύει ότι είναι ένας τρόπος…»[15]
ΙX. ΑΝΑΒΟΛΗ ΠΑΝΗΓΥΡΙΟΥ
«Ένα πανηγύρι είναι χαρά. Ένα πανηγύρι δεν γίνεται αν δεν υπάρχει χαρά… Βρέθηκα το 2018 σε χωριό που υπήρξε θύμα (πρόσωπο) καταγόμενο στην πυρκαγιά του Ματιού. Και το χωριό ανέβαλε κατά πολύ το πανηγύρι. Δεν το ματαίωσε επειδή ακριβώς υπήρχαν ξενιτεμένοι (εκεί). Είχαν έλθει γι’ αυτό το λόγο. Δεν έγινε στην ώρα του. Μετατοπίστηκε ελαφρώς.
Το γεγονός ότι οι κοινότητες έχουν τα αντανακλαστικά και ακούν και εντάσσουν τις χαρές και τους πόνους των ανθρώπων τους μέσα στο πανηγύρι, ακόμα και μετατοπίζοντάς το, μας δείχνει ότι είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Αναπνέει γιατί κι εμείς αναπνέουμε μέσα σ’ αυτό. Ας προσέξουμε να μη το κάνουμε να σκάσει από ασφυξία…».[16]
Στην Κέρτεζη (αν θυμάμαι καλά) ματαιώθηκε τελείως – δεν αναβλήθηκε απλά – το 2022 το πανηγύρι λόγω των πολλών θανάτων σχετικά νέων ανθρώπων της Κέρτεζης. Δεν βρέθηκε κανένας δημόσια να ζητήσει να γίνει. Κι ας υπήρξαν και κάποιοι ξενιτεμένοι που είχαν έλθει στο χωριό (όχι μόνο για το πανηγύρι)!
Χ. Η ΣΥΝΘΕΤΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΟΥΣ – Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Τα πανηγύρια μετασχηματίζονται στο χρόνο. Δεν υπάρχει απόλυτη παράδοση. Πως η τοπική κοινωνία και το ευρύ κράτος διαχειρίζονται τα πανηγύρια και την κατεύθυνσή τους; Αποτελούν καθρέπτη κάθε τοπικής κοινωνίας ή όχι; «Η παράδοση δεν είναι κάτι ατόφιο που περνά από γενιά σε γενιά, αλλά κάτι που διαρκώς μετασχηματίζεται».[17]
Η πολιτική διάσταση υπήρχε πάντοτε, ισχυρίζεται η κ. Παναγιώτα Ανδριανοπούλου και φέρνει παραδείγματα στην αρχή του 20ου αι. με τις Νέες Χώρες, όσο και μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο! Όμως αυτό μπορούμε να το πούμε και για την παλαιά Ελλάδα και επομένως και για την επαρχία Καλαβρύτων. Γιατί και το πανηγύρι με τα τραγούδια του, τα είδη του χορού του και τους τρόπους συνεύρεσης, αποτελούν «κώδικα» για το πως βγαίνουν τα πρόσωπα, οι οικογένειες, οι φίλοι, οι ομάδες στην κοινότητα!
Τα πανηγύρια αποτελούν τρόπο έκφρασης πολιτισμικής και εθνοτικής ταυτότητας… Έρχονται δυναμικά μέσα από την Οθωμανική αυτοκρατορία, μα επηρεάζονται όχι μόνο από τις εθνικές πολιτικές εξελίξεις, αλλά και από την ευρύτερη ευρωπαϊκή, την αμερικάνικη αρχικά κουλτούρα, αλλά και άλλες χώρες. Στις Νέες Χώρες π. χ. αρχικά πολεμήθηκε η γκάϊντα, αφού συνδεόταν με τα «ακαταλαβίστικα» τραγούδια μερίδων των εκεί τοπικών κοινωνιών. Στην εποχή μας όμως δεν έχουμε πρόβλημα με κανένα είδος μουσικής, ούτε με κάποιο όργανο, λόγω του κύματος της «παγκοσμιοποίησης».
Ακόμη και στη δική μας επαρχία «τα λόγια των τραγουδιών» υποχωρούν πάρα πολύ μπροστά στο ρυθμό και στο είδος της μουσικής. Έτσι αποκόπτεται το βάθος του πανηγυριού από την κοινωνία, το είδος των εργασιών, τις ανθρώπινες σχέσεις, τον έρωτα, αλλά και τη σχέση του με την θρησκευτικότητα κάθε περιοχής. Έτσι πολλά πανηγύρια μετατρέπονται σε «γλέντι», «ξεφάντωμα» και «διασκέδαση».
Μια αιτία είναι ο ευρύτερος τρόπος ζωής όπου η κοινότητα διαλύεται σταδιακά (ειδικά στην ορεινότητα) μετά τη δεκαετία του 1950 και προστίθενται οι νοθευμένες όψεις της αστικότητας, όπως ο νεοπλουτισμός και η κομματοκρατία. Όχι ότι δεν υπήρχαν πριν, αλλά πλέον κορυφώνονται. Και τα δύο περνούσαν μέσα στα πανηγύρια των χωριών μας. Στην Κέρτεζη π. χ. αυτό ήταν πολύ εμφανές, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται και μεγάλες αντιθέσεις και κόντρες, ακόμη και με αφορμή το «Γρίβα μ’ σε θέλει ο βασιλιάς» ή άλλα ακριβώς αντίθετα.
ΧI. ΤΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΕΡΤΕΖΗ
Η Κέρτεζη χαρακτηρίζεται από πολλά πανηγύρια. Κάποια κρατήθηκαν στο χρόνο, κάποια όχι. Κάποια κρατούν τα γνήσια εκκλησιαστικά και παραγωγικά χαρακτηριστικά τους, κάποια χάθηκαν, άλλα τα νόθευσαν. Η διάκρισή τους δεν είναι και τόσο εύκολη, όπως απέδειξε το 2025…
Το πιο παλιό πανηγύρι αφορά την ημέρα της Κοίμησης της Παναγίας (15 Αυγούστου) μιας και ο νεοβυζαντινός Ι. Ναός στο Κοιμητήριο ήταν ο πολιούχος της κωμόπολης πριν την επανάσταση του 1821. Δυστυχώς για νόθους οικονομικούς λόγους κάποιες φορές γίνεται την παραμονή (όπως φέτος το 2025) και διχάζεται το σώμα της Κοινότητας. Παράλληλα οι ζυγιές σε κάποια περίοδο πληρώνονταν από τον κάθε χορευτή και όχι τον διοργανωτή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα νέο διαχωρισμό μεταξύ φτωχότερων και πλουσιότερων οικογενειών σε ακραίο επίπεδο.
Το επόμενο παλιό πανηγύρι γινόταν στις 8 Σεπτεμβρίου, αφού αφορά την εορτή του νέου πολιούχου Ι. Ναού μας, δηλαδή το Γενέσιο της Παναγίας μας. Ξεκίνησε κάποια στιγμή με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Γινόταν την ημέρα της εορτής και ποτέ παραμονή. Φέτος έγινε από τα «άλλα κόλπα» του Ηλία Μάρκου με προπληρωμένη τη ζυγιά.
Σε κάποια φάση προστέθηκε ζωοπανήγυρη και εμποροπανήγυρη (8 Σεπτεμβρίου με το Ιουλιανό ημερολόγιο, δηλαδή 21 Σεπτεμβρίου με το Γρηγοριανό) που κρατούσε τρεις ημέρες και γινόταν στην περιοχή Κυπαρίσσι. Σταμάτησε το 1955. Την εποχή της ζωοπανήγυρης το βράδυ γινόταν πανηγύρι με νταούλι και πίπιζες, είτε στον ίδιο τόπο, είτε στο Κεφαλόβρυσο.
Μικρό πανηγυράκι γινόταν και συνεχίζει μέχρι τις ημέρες μας στην εορτή του Αη Γιώργη από τις αρχές του 20ου αι., όταν και κτίστηκε στα εκεί αμπέλια ο όμορφος πέτρινος (σταυροειδής μετά τρούλου) ναΐσκος. Μετά τη θεία λειτουργία στον κεντρικό δρόμο μας περιμένει ζυγιά με νταούλι και πίπιζες και αφού μας ξεπροβοδίσει όλους, έρχεται στην κεντρική πλατεία. Ο χορός στήνεται μετά τον αγώνα δρόμου και τον χορό ανοίγει ο νικητής της αναστάσιμης κουλούρας. Τελειώνει το μεσημέρι.
Μετά το 2000 έγιναν προσπάθειες να στηθούν τρία ακόμα πανηγύρια. Ένα εκκλησιαστικό και δύο παραγωγικά. Απ’ αυτά το μόνο που κατάφερε να κρατηθεί (πλην της περιόδου πανδημίας) είναι η «γιορτή της φασολάδας». Οργανώνεται στην κεντρική πλατεία από τον «Σύλλογο των εν Αθήναις Κερτεζιτών» και ομάδα εθελοντών.
Συνηθίζεται να γίνεται Σάββατο βράδυ και κοντά στο Γενέσιο της Παναγίας. Ο χρόνος αυτός είναι συζητήσιμος, αλλά δεν έχει αντιδράσεις. Αντιδράσεις υπάρχουν για τη νόθευση του μικρού δωρεάν γεύματος (φασολάδα, σαλάτα, τυρί, ρέγγα, ελιές, ψωμί) που νοθεύεται στα τραπέζια με τα σουβλάκια των διπλανών μαγαζιών. Πρόβλημα επίσης δημιουργεί στο κοντινό πανηγύρι στις 8 Σεπτεμβρίου.
Απόπειρες πανηγυριών που ξεκίνησαν την ίδια περίοδο περίπου ήταν δύο. Το ένα στην περιοχή της «Αγιά-Σωτήρως» στις 6 Αυγούστου (Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού), που ξεκίνησε καλά από το «Σύλλογο των εν Αθήναις Κερτεζιτών», το συνέχισε περί τις δύο φορές ο τοπικός Πολιτιστικός Σύλλογος «Ο Στριφτόμπολας», αλλά κατόπιν σταμάτησε. Να σημειώσουμε ότι το μενού ήταν παραδοσιακό, δηλαδή με μπακαλιάρο σκορδαλιά και συμπλήρωμα σαλάτας, τυριού και ψωμιού, με αποτέλεσμα να μη διχάζεται η εκκλησιαστική κοινότητα. Αναζητείται ακόμα η αιτία που σταμάτησε.
Την ίδια τύχη είχε και η «γιορτή του τσοπάνη». Ξεκίνησε και συνεχίστηκε όπως το προηγούμενο πανηγύρι και σταμάτησε από το επόμενο σύλλογο, αφού έγινε πέντε με έξι φορές. Δεν είχε ούτε σταθερή ημερομηνία, ούτε σταθερό τόπο διεξαγωγής. Χρειάζεται περισσότερη συζήτηση για τις αιτίες που σταμάτησε.
ΧΙI. ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Χρειαζόμαστε, λοιπόν, ένα ξανακοίταγμα των πανηγυριών. Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί να είναι στατικά. Οφείλουν να εξελίσσονται. Να εξελίσσονται όμως, διατηρώντας την ουσία της παραδοσιακής τους ψυχής, ενώ ν’ αλλάζουν μόνο τα δευτερεύοντα στοιχεία. Οι επισκέπτες να μην «αρπάζουν» από το τοπικό πανηγύρι, να μη το νοθεύουν, αλλά να εντάσσονται σ’ αυτό, ώστε να τους χαρίζονται «δώρα».
Οι τοπικοί φορείς ν’ ανοίξουν συζητήσεις για όλα αυτά και να μη λειτουργούν, ούτε μηχανικά, ούτε μικροπαραταξιακά, ούτε πολιτικάντικα. Ν’ αφήσουν στην άκρη τα «ψηφαλάκια», αλλά αντίθετα να κερδίζουν σε εμπιστοσύνη και συμμετοχή. Αν ανοίξουν καρδιά και νου, αν συζητήσουν, αν κάνουν κάποιες δημόσιες εκδηλώσεις γι’ αυτά τα ζητήματα πολιτισμού, τότε θα βρούμε πάλι τους ρυθμούς μας.
Το ελπίζω…
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 2: 1η δημοσίευση στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, στήλη ΒΟΥΡAΪΚΕΣ ΝΥΞΕΙΣ, φ. 94, σελ. 28-29.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] ΠΗΓΗ: Νίκος Κυριαζής, «Προσβλητικό να μιλάμε για «θρησκευτική πανήγυρη» με… κλαρίνα παραμονή της Παναγίας», www.kalavrytanews.com/2025/08/blog-post_88.html, 08.08.2025.
[2] ΠΗΓΗ: «O Παναγιώτης Μπούρδαλας Για το σημερινό «πανηγύρι» στην Κέρτεζη…», 14.08.2025, www.kalavrytanews.com/2025/08/blog-post_67.html.
[3] Μαριλένα Κατσίμη, μέρος Α΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 02.20 – 03.11. Ευχαριστώ την Κερτεζίτισσα φιλόλογο Γεωργία Λ. Αναστασοπούλου που έστειλε τους συνδέσμους των εκπομπών με αφορμή το μικρό μου σχόλιο στο φ/β, σε σχέση με το πανηγύρι στην Κέρτεζη στις 14.08.2025, που δημοσιεύτηκε και στον ιστότοπο www.kalavrytanews.gr.
[4] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 05.57 – 07.06.
[5] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 22.50 – 24.04.
[6] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 46.20 – 48.18.
[7] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 37.05– 39.56.
[8] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 50.28 – 52.20.
[9] Αναφέρω το θρησκευτικό πανηγύρι στη Γουμένισσα Καλαβρύτων στις 17 Ιουλίου (εορτή της πολιούχου της Αγίας Μαρίνας). Επίσης έχω ζήσει πριν λίγες δεκαετίες αρκετές φορές το θρησκευτικό πανηγύρι στα Κοντογουράτα της Θινιάς στην Κεφαλλονιά στις 27 Ιουλίου (εορτή του πολιούχου τους Αγίου Παντελεήμονα).
[10] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 42.20 – 43.45.
[11] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 29.05 – 29.35.
[12] Πληροφορίες: Κωνσταντίνος Οικονομίδης, έμπορος παζαριών, Καλάβρυτα, 27.06.2025 για τα 4 πρώτα πανηγύρια.
[13] Πληροφορία: Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Κέρτεζη, 23.08.2025.
[14] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 30.05– 31.22.
[15] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 40.20– 42.20.
[16] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 55.15 – 56.09.
[17] Παναγιώτα Ανδριανοπούλου, μέρος Γ΄ στην «Φωνή της Ελλάδας», σημείο 03.55 – 4.20.
