Μπερντιάγεφ και Μπαίμε: μυστικισμός, φως και σκοτάδι του Θεού

Του Γεωργίου – Νεκταρίου Παναγιωτίδη*

   Σε ένα από τα κορυφαία βιβλία ορθόδοξης θεολογίας του 20^ου αιώνα, τη «Μυστική θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας», ο Βλαδίμηρος Λόσσκυ κάνει λόγο για τα δύο διακριτά και αλληλοσυμπληρούμενα στοιχεία που συνυπάρχουν στην Ορθοδοξία: τη θεολογία και το μυστικισμό. Ο Λόσσκυ θέλει συνάμα να τονίσει με αυτή τη διάκριση τη σπουδαιότητα της (αυθεντικής) μυστικής εμπειρίας μέσα στην προσέγγιση της ορθόδοξης πίστης απ’ τον καθένα μας, διότι αλλιώς υπάρχει κίνδυνος να εκπέσει στην κακώς εννοούμενη «ακαδημαϊκή θεολογία»: σε ένα ακαδημαϊκό άθλημα ξερού και ορθολογιστικού στοχασμού, άγευστου και άπειρου της -υπέρ φύσιν- εμπειρίας του ζωντανού Θεού.

   Μέσα σε αυτήν την προοπτική και με δεδομένη αυτή την προβληματική, πολλά έχουν να μας πουν τα δύο δοκίμια –εκτενείς μελέτες- του μεγάλου Ορθόδοξου φιλοσόφου και συγγραφέα του 20^ου αιώνα Νικολάι Μπερντιάγεφ πάνω στο μεγάλο Χριστιανό μυστικό Ιάκωβο Μπαίμε που εκδόθηκαν μεταφρασμένα πολύ πρόσφατα (ιδ. έκδοση, 2022) και στη χώρα μας.

Ο απρόσιτος Θεός και η συνάντηση μαζί του

Συνέχεια →

ΔΥΟ ΓΑΪΔΟΥΡΙΩΝ ΑΧΥΡΑ, ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ! ΣΑΝΟ, ΠΟΤέ!

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου*

Ετούτες οι εκλογές (του 2023) έχουν σημαδευτεί από την θορυβώδη είσοδο της επίκλησης της χριστιανικής πίστης στο πολιτικό προσκήνιο. Μέσα στην πανευρωπαϊκή και παγκόσμια ενίσχυση φαιών και μαύρων κινημάτων, δεν αποτελεί διόλου έκπληξη το ότι η είσοδος αυτή δεν αφορά παρουσίες Θεολογίας της Απελευθέρωσης. Αφορά κόμματα διαποτισμένα από θρησκευτικό φονταμενταλισμό, του οποίου βασικά χαρακτηριστικά είναι τα εξής τρία: 1) Επιθετικός σταυροφορικός λόγος που ισχυρίζεται πως είναι μαρτυρία, 2) Δίψα για θεοκρατία, δηλαδή για νομική επιβολή των αξιωμάτων της εκκλησιαστικής κοινότητας εφ’ όλης της κοινωνίας, και 3) Αποθέωση της αυτοχθονίας, δηλαδή ανάδειξη της βιολογικο-εθνικής προέλευσης σε αποφασιστικό κριτήριο προσδιορισμού των ανθρώπων και της στάσης απέναντί τους. Και τα τρία χαρακτηριστικά κρώζουν υπέρ της Ορθοδοξίας, μα αποτελούν ριζικά αντιχριστιανικές πεποιθήσεις.

Το παρόν σημείωμα, ίσα που προκάμω να το γράψω, μέσα σε στιγμές πολύ δύσκολες για μένα. Το γράφω ως προσημείωση αναλυτικότερου κειμένου, που ίσως να καταφέρω να φτιάξω αργότερα. Μου είναι αδύνατο να αναλύσω εδώ αυτά τα τρία χαρακτηριστικά. Έχω γράψει κατ’ επανάληψη εδώ και χρόνια, και (συγχωρέστε με, αλλά) σε τυχόν ενδιαφερόμενους ευχαρίστως να θέσω υπόψη τους δημοσιευμένα κείμενά μου.

Συνέχεια →

Μια νέα θεατρική πρόταση της Καλαβρυτινής απελευθέρωσης

από τη συγγραφέα Αναστασία Ευσταθίου[1]

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα[2]

Ι. Προλογικά

     Για την σύγχρονη ιστορία της Χώρας, όσον αφορά την εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση του 1821, υπάρχουν τρεις τάσεις για την ανάγνωσή της. Μια κοσμοπολίτικη ανάγνωση, που προσπαθεί να την αναθεωρήσει για λόγους πολιτικού ρεαλισμού, στα πλαίσια της λεγόμενης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και των σχέσεων με την Τουρκία. Μια συντηρητική, που στο όνομα της προηγούμενης, αντιστέκεται σε κάθε επιστημονική έρευνα που αλλάζει κάποια από τα δεδομένα και την ερμηνεία της. Και μια τρίτη, που στέκεται ανεξάρτητα από τις δύο προηγούμενες. Δεν επηρεάζεται από τον λεγόμενο πολιτικό ρεαλισμό, ούτε αποδέχεται ό,τι βρήκε άκριτα και αντιεπιστημονικά. Ανοίγεται σε μια πλήρη και ολιστική θεώρηση.

     Στα πλαίσια της τρίτης άποψης συμμετέχω σήμερα, παρότι δεν είμαι ιστορικός αλλά απλός ιστοριοδίφης και συγγραφικός ερευνητής του ευρύτερου γενέθλιου τόπου. Πρόκειται για την ευρύτερη κοιλάδα του Βουραϊκού και την πρώην έδρα του Καζά Καλαβρύτων, δηλαδή την Κέρτεζη. Βγάζω στην επιφάνεια κάποια παλιά, αλλά και νέα στοιχεία. Στη συνέχεια δίνω και τις δικές μου ερμηνείες σ’ αυτά. Κατ’ ακολουθία όλων των προηγούμενων, κάνω και κάποιες προτάσεις είτε σε στενό είτε σε ευρύτερο επίπεδο.

Συνέχεια →

Περί διανοητικής και βιωματικής περιπατητικής:

από την Αχαϊκή Γη ως τα πέρατα του κόσμου του Παναγιώτη Μπούρδαλα

Παρουσίαση: Γιώργος Κόνδης[1]

     Η προσπάθεια του Παναγιώτη Μπούρδαλα να προσδώσει μια θετική προοπτική στο διάλογο ανάμεσα στα κοινωνικο-πολιτικά ρεύματα και τα θεολογικά, ιδιαίτερα εκείνα του χριστιανικού κόσμου, είναι σημαντική, ωφέλιμη αλλά και δύσκολα κατανοητή κάτω από το βάρος των στερεοτύπων που παράγονται από μονοκαλλιέργειες σκέψης και δράσης. Ο ίδιος ο συγγραφέας ήταν για χρόνια συνδικαλιστής της ΟΛΜΕ, είχε άμεση επαφή και συνεργασία με πολιτικές παρατάξεις και ήταν ενεργό μέλος χριστιανικών κοινοτήτων νέων με αξιόλογη δράση σε πολλά επίπεδα. Θα έλεγα μάλιστα πως ο Παναγιώτης, με το προκαταρκτικό θεωρητικό του μοντέλο για τους μαύρους και λευκούς κύκνους, όπου οι μαύροι αποτελούν τη μεγάλη μάζα των ανθρώπων υποκείμενη στις κυρίαρχες προσταγές και υποδείξεις, ενώ οι λευκοί αποτελούνται από τους λίγους εκλεκτούς και τολμηρούς που μεταφέρουν νέες απελευθερωτικές ιδέες και καταφέρνουν να σπρώξουν τις μάζες (τους μαύρους κύκνους) σε δρόμους κοινωνικής μεταβολής και πολιτικής αλλαγής, αγγίζει εκείνη την ιδέα της λενινιστικής θεωρίας και πράξης για τις φωτισμένες μειοψηφίες που έχουν τη δύναμη να αλλάξουν τη ροή της ιστορίας.

     Δεν το σημειώνω επικριτικά. Αντίθετα! Ο ρόλος των προσωπικοτήτων και των οργανωμένων ομάδων είναι σημαντικός, αν όχι καθοριστικός, σχετικά με τους προσανατολισμούς των κοινωνιών. Το σημειώνω επίσης για να δώσω μεγαλύτερη έμφαση στις ιδέες του Παναγιώτη που εκφράζονται, όλα αυτά τα χρόνια, μέσα σε πλαίσια που δεν ευνοούν καθόλου την κατανόηση ιδεών και την αναζήτηση νοήματος σκέψεων και πράξεων. Διαβάζοντας λοιπόν τις σελίδες του πονήματος, θυμήθηκα πολλά, έμαθα αρκετά και προσπάθησα να καταλάβω περισσότερα.

Συνέχεια →

Σάρκα ή σαρκοφάγος;

Πολυμορφία και ιεραποστολική φύση της Εκκλησίας

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου*

Εισήγηση στη συνάντηση εργασίας του Συνδέσμου Ιεροψαλτών Αττικής «Ρωμανός ο Μελωδός & Ιωάννης ο Δαμασκηνός» και της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθήνας, Τετάρτη 24-11-2021, στον χώρο της ΑΕΑΑ.

Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με την ψηλάφηση τριών ορισμών.

Πρώτον: Τι είναι σάρκα.

Η σάρκα είναι εαυτός μας. Δεν είναι περιτύλιγμα,  δεν είναι τσόφλι, δεν είναι φυλακή. Είναι εαυτός μας. Ασώματος άνθρωπος δεν υπάρχει, και γι’ αυτό δεν θα υπάρξει ασώματη ανάσταση. Κι όταν λέμε ότι ο Χριστός σαρκώθηκε, δεν εννοούμε ότι η θεότητά του φώλιασε μέσα σε ένα σάρκινο περιτύλιγμα, τσόφλι ή φυλακή. Σάρκα του Χριστού έγινε ο πλήρης άνθρωπος. Και πλήρης άνθρωπος σημαίνει και σώμα και ψυχή και νου και πράξη και δημιουργικότητα. Επαναλαμβάνω: Η σάρκα είναι εαυτός μας. Δεν είναι περιτύλιγμα,  δεν είναι τσόφλι, δεν είναι φυλακή.

Δεύτερος ορισμός: Τι είναι σαρκοφάγος.

Με αφορμή το άγαλμα του Στριφτόμπολα στο Λεβίδι – Παρουσίαση του βιβλίου για το 1821 του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα

Από την Ελισάβετ Καπαγερίδου*

Πάντα αγαπούσα τα βουνά. Ίσως επειδή γεννήθηκα στους πρόποδες του Πάικου. Ίσως επειδή πάνω στα ελεύθερα βουνά της Ελλάδας πολέμησαν οι Έλληνες για ελευθερία. Έχουν μια περηφάνεια τα βουνά μας όπως ορθώνονται προς τον  ουρανό. Αψηφούν την ισοπεδωτική βαρύτητα, αψηφούν και το βαρύ πόδι του κατακτητή. Σε καλούν να πετάξεις ψηλά σαν αετός, να σκαρφαλώσεις στις κορυφές τους τις αδούλωτες. Η θάλασσα μαζί με τα βουνά σφράγισαν τον άνθρωπο τούτης της πατρίδας. Μυστηριακή και απρόβλεπτη η θάλασσα, ανυπότακτα και αγέρωχα τα βουνά. Η συνύπαρξη αυτών των στοιχειών γέννησαν ποιητές, γέννησαν και πολεμιστές. Γέννησαν, γεννούν και θα ξαναγεννήσουν.

Πολύτιμη και ευπρόσιτη ιστορική πηγή

(Βιβλιοπαρουσίαση στην Κέρτεζη 8.8.2021 του νέου βιβλίου του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα με τίτλο «Όταν παιδεία & ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821» και υπότιτλο «Ανάμεσα στα βουνά και την Κέρτεζη», εκδόσεις Αρμός 2021)

Του Φίλιππου Σαρδελιάνου*

Όσο πια στενά-τοπικά είναι τα πλαίσια του θέματος που πραγματεύεται ένα βιβλίο τόσο πιο δύσκολη είναι η καταγραφή του υλικού για αυτό.

Το πρόβλημα κάθε ερευνητή είναι ότι το υλικό που αναζητεί είναι διάσπαρτο σε πολλές διαφορετικές πηγές, σε βιβλιοθήκες, σε αρχεία, σε ιδιωτικές συλλογές. Και χρειάζεται επίμονη έρευνα καταγραφή και αποκωδικοποίηση αυτού του διάσπαρτου υλικού για να μελετηθεί και καταγραφεί η ιστορία ενός τόπου, όπως εν προκειμένω, της Κέρτεζης και να γίνουν γνωστά τα πρόσωπα και οι φορείς που πρωτοστάτησαν.

Αυτή είναι η σημαντική προσπάθεια που κατέβαλε ο Παναγιώτης Μπούρδαλας για την καταγραφή της τοπικής ιστορίας της Κέρτεζης και τη συμβολή της στον Εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821.

Το βιβλίο είναι μια πολύτιμη και ευπρόσιτη ιστορική πηγή, με πλούσια τεκμηρίωση, που προήλθε από τη μακρόχρονη και επίμοχθη μεθοδική εργασία και ερευνητική δράση του συγγραφέα και δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη εκτός από τα γεγονότα να γνωρίσει το πνεύμα και τις συνθήκες της εποχής, να προσεγγίσει τους ίδιους τους πρωταγωνιστές αυτού του τόπου, της Κέρτεζης, λόγιους ή πολεμιστές, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συνέβαλαν στην δημιουργία του Ελεύθερου Ελληνικού Κράτους.

Χαιρετίσματα στην Αριστεία

Του Γιάννη Σπυράλατου*

»Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάρτης», έλεγε ένα παλιό σύνθημα γραμμένο στους τοίχους της Αθήνας τη δεκαετία του 1980. Ευφυολόγημα ή αναγραμματισμός, σε κάθε περίπτωση, ψυχαναλυτικά, γλώσσα λανθάνουσα λέγει την αλήθεια. Και είναι αλήθεια, αφού η πατρίς μας άφησε χρόνους και την θέση της πήρε η πάρτη. Από την εποχή του Εμείς βρεθήκαμε στην αποθέωση του Εγώ… Με τη διάψευση των ουτοπιών και των μεγάλων αφηγήσεων στη μεταμοντέρνα εποχή, το φάντασμα όχι του κομμουνισμού αλλά της αριστοκρατίας ξαναεμφανίζεται στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Σε μια κοινωνία οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, με εξουθενωμένη τη μικρομεσαία τάξη, οι ιδέες και τα faux bijoux της ‘’εκπαιδευτικής αριστείας’’ και της ‘’σχολικής αυτονομίας’’ έγιναν της μόδας.

Το δέσιμο των κρίκων της ‘’χρυσής’’ αλυσίδας είχε ήδη αρχίσει από τη δεκαετία του εκσυγχρονισμού (1990) και ολοκληρώθηκε μέσα στην κρίση του 2010. Οι επιχρυσωμένοι και γυαλιστεροί κρίκοι της αυτονομίας, της καινοτομίας, της αξιολόγησης και της αριστείας σφυρηλατήθηκαν επιμελώς σε βάθος χρόνου για να φορεθούν όταν έρθει η ώρα. Τελευταία, η αστραφτερή αριστεία τυφλώνει τους ‘’ανοιχτομάτηδες’’ που αναζητούν μια θέση στον ήλιο των Προτύπων.

Αν και περίοδος καλοκαιρινή, το Υπουργείο Παιδείας που είναι και Θρησκευμάτων θυμήθηκε τη σαρακοστή και βάφτισε το κρέας (Πειραματικά) ψάρι (Πρότυπα) για τον χορτασμό γονέων και μαθητών που λιγουρεύονται την αριστεία. Ως εκ θαύματος με το νόμο 4692(ΦΕΚ, τ. Α. 111/12-6-2020) εμφανίστηκαν δεκάδες Πρότυπα σχολεία έτοιμα ν` ανοίξουν τις πύλες τους για του άριστους του μέλλοντος.

Δευτέρα, 29 Ιουνίου 2020, ανήμερα Πέτρου και Παύλου (Π. Π.), δωδεκαετείς μαθητές που δεν πρόλαβαν καλά καλά να σηκωθούν από την εκπαιδευτική τηλεόραση σύρονται για εξετάσεις στα (Π)ρώην (Π)ειραματικά και νυν Πρότυπα. Μήπως είναι η μέρα του Π για την ‘’εκπαιδευτική αριστεία’’; Μια σχολική χρονιά που όλοι προάγονται, πανδημίας ένεκεν, φαίνεται ότι οι μόνοι που εξετάζονται είναι οι δωδεκαετείς υποψήφιοι άριστοι. Μήπως γιατί η κουλτούρα αριστείας αρχίζει πάση θυσία από τα δώδεκα;

Ως θεολόγος, δεν θα αντισταθώ στον πειρασμό να υποθέσω ότι το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων προβάλλει το πρότυπο της σοφίας του δωδεκαετούς Ιησού, που άφησε άναυδους Γραμματείς και Φαρισαίους στο Ναό, για να δώσει την ευκαιρία στα σημερινά παιδιά να αποδείξουν ποιος είναι ο πραγματικός πατέρας τους. Οι επιτυχόντες άριστοι θα είναι Υιοί Θεού ενώ οι αποτυχόντες παιδιά ενός κατώτερου Θεού.

Βεβαίως, το πρότυπο της αριστείας τελικά είναι για λίγους και εκλεκτούς, ενώ η απάντηση για το τι σημαίνει αριστεία στην κοινωνία παραμένει σχετική ανάλογα με την τάξη του καθενός. Στη συγκεκριμένη περίπτωση για το Υπουργείο Παιδείας φαίνεται ότι το brand name των Προτύπων κάνει τη διαφορά και η ονομασία προέλευσης κατοχυρώνει την αξία. Με την αριστοκρατία(αριστεία) έρχεται από κοντά και η αξιοκρατία(αξιολόγηση) που κρατά φύλλο και φτερό. Η εξέλιξη της τραγωδίας είναι γνωστή, εκ των προτέρων, αφού το έργο όπου παίχτηκε στα αγγλικά ή τα αμερικάνικα, όλα τα σχολεία έγιναν φύλλο και φτερό στον άνεμο, χωρίς να επέλθει στο τέλος η κάθαρση των παθημάτων της εκπαίδευσης. Η αριστεία και η αξιολόγηση μαθητών και δασκάλων δεν αναβαθμίζει την παιδεία και τη δημοκρατία, όπως υποκριτικά υποστηρίζουν μερικοί καλοπληρωμένοι καλοθελητές. Η έννοια του ‘’άριστου’’ και του ‘’αξιολογημένου’’ μαθητή και δασκάλου αντιθέτως οξύνει την ανισότητα και τις ταξικές αντιθέσεις(σχολικές και κοινωνικές).

Στη συγκυρία και τη σύγχυση ακούστηκε κι αυτό: Ο φιλελευθερισμός είναι αντίθετος με την εξίσωση προς τα κάτω (υπονοώντας την ‘’ισοπέδωση’’ του πάλαι ποτέ κομμουνισμού) ίσως γι’ αυτό το λόγο γέμισε η χώρα Πρότυπα για την εξίσωση προς τα πάνω. Δυστυχώς όμως τα ρετιρέ είναι ολίγα και μετρημένα, ενώ τα ασανσέρ χαλασμένα και η κινητικότητα προς τα πάνω περιορισμένη. Η δεκαετία του ‘60, όταν η εκπαίδευση ήταν μοχλός ανάπτυξης και ανόδου (ατομικής και κοινωνικής) έχει παρέλθει οριστικά και αμετάκλητα. Stultum est sperare…, για τους λάτρεις των Λατινικών που επέστρεψαν.

Ωστόσο, πολλοί γονείς από ένστικτο ή παράδοση θέλοντας να σώσουν τα παιδιά τους διερωτώνται: Γιατί οι δάσκαλοι είναι εναντίον της αριστείας και της αξιολόγησης; Μήπως ο Πορτοσάλτε έχει δίκιο; Γιατί να μη γίνουμε μια κοινωνία αρίστων και όχι τεμπέληδων; Τα Πρότυπα σχολεία ίσως είναι χρυσή ευκαιρία να σωθούν τα παιδιά μας. Είναι ένα λαχείο. Κι αν του κάτσει; Προβληματίζεται ο μικροαστός. Μέσα στις επερχόμενες εξετάσεις, τον πανικό και την απελπισία γονείς και εκπαιδευτικοί συμπαρασύρονται σε μία σχέση ιδιαίτερη. Γιατί η αριστεία είναι ιδιαίτερη και τα ιδιαίτερα κοστίζουν. Από το τυράκι των εξετάσεων ίσως τρώνε πολλοί κι` όταν τρως δεν πρέπει να μιλάς, όπως σοφά λέει ο Λαός. Οι ιδιαίτερες σχέσεις ενδέχεται να δημιουργήσουν εξαρτήσεις και όταν έρθει η ώρα για το μεγάλο όχι, η παγίδα της αριστείας και η ψευδαίσθηση της κοινωνικής ανέλιξης θα έχει πιάσει γονείς και δασκάλους.

Εξ άλλου οι αξίες της αριστοκρατίας και της ανταγωνιστικότητας τηλε-διαμορφώνονται από την αόρατη Παγκόσμια Αγορά και αποτιμώνται καθημερινά στα Χρηματιστήρια Αξιών Ανατολής και Δύσης. Αυτές τις αξίες του επιχειρείν (κέρδους), της καινοτομίας και της αριστείας επιχειρούν να επιβάλουν ως πρότυπο παιδείας οι γνωστοί άγνωστοι της αγοράς. Θα τα καταφέρουν; Θα τους αφήσουμε; Οι Ομοσπονδίες Γονέων και Εκπαιδευτικών θα πάρουν θέση μάχης για το ζήτημα ή θα μείνουν μόνο στα λόγια και τις διακηρύξεις; Γονείς, κηδεμόνες και εκπαιδευτικοί, ήρθε ο καιρός να μην υπολογίζουν μόνο την πάρτη τους αλλά με συνέπεια και χωρίς ψευδαισθήσεις να αποδείξουν στην πράξη το όραμα που έχει ο καθένας για το πρότυπο της κοινωνίας του μέλλοντος.

29 Ιουνίου, μαθητές, γονείς και δάσκαλοι αντιστέκονται και αγωνίζονται ενάντια στις δεξιότητες και αδεξιότητες του εκπαιδευτικού συστήματος που δομείται πάνω στα ερείπια αυτής της ‘’παιδείας’’.

Με ψυχή βαθιά, παλεύουν για ενιαία μόρφωση χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς, λαϊκή και δημοκρατική παιδεία, με τη βεβαιότητα ότι ‘’οι έσχατοι έσονται πρώτοι’’.

ΠΗΓΗ: 26.06.2020, https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/326045_hairetismata-stin-aristeia

* Ο Γιάννης Σπυράλατος είναι εκπαιδευτικός, θεολόγος.