Κέρτεζη: Η οθωμανική οικονομική απογραφή του 1583 – Μέρος Β΄

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. ΜΕΤΑ ΑΠΟ 120 ΧΡΟΝΙΑ

   Από το 1463 μέχρι το 1583 πέρασαν 120 χρόνια. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έγιναν ενδιάμεσα κι άλλες οικονομικές απογραφές. Συμφωνήσαμε όμως με την ιδιωτική εταιρεία, ότι, αφού δεν ήσαν πλήρεις, να δώσουμε βάρος σ’ αυτήν του 1583.

   Αυτή την περίοδο είχε εισαχθεί το νόμισμα «γρόσι», ενώ σ’ αυτήν του 1460-63 έγιναν με το νόμισμα «ακτσιές». Ενδιάμεσα υπήρξε το νόμισμα «παράς». Περισσότερα σημειώσαμε στο  Α΄ μέρος (φ. 91, Ιούλιος 2025) στη σταθερή στήλη μας στην ΩΡΑ.

   Να σημειώσουμε εισαγωγικά ότι στη απογραφή του 1583 έχουμε κι άλλες αλλαγές, πέραν του νομίσματος, όπως θα δούμε αναλυτικά. Ανάμεσά τους σημειώνω την αναφορά στα ταβερνεία της Κέρτεζης και στο φόρο τους, στην αναλυτική αναφορά στα δημητριακά και στο φόρο τους, στο μετάξι, στα μελίσσια, κ. ά. Σημαντικό στοιχείο αποτελεί επίσης ο διαχωρισμός της Κέρτεζης σε έξι συνοικίες με εκκλησιαστικές ονομασίες και η καταγραφή των υπόχρε3ων φορολογικά επικεφαλής των οικογενειών με βάση τη συνοικία τους!

ΙΙ. ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΤΟΥ 1583[1]

     «Με βάση τον πίνακα που παραθέτουμε (μεταφρασμένο στα ελληνικά) οι φόροι είναι τριών ειδών: α) κεφαλικός φόρος (ανά κάτοικο), β) παραγωγικός (με βάση τη συνολική παραγωγή ανά είδος) και γ) άλλοι φόροι (γάμου και ποινών). Η πρόσοδος είναι σε γρόσια.

Η Οθωμανική απογραφή του 1583 για την Κέρτεζη στα ελληνικά.

     Επειδή δεν έχουμε αναλυτική απογραφή του συνόλου των κατοίκων, δεν μπορούμε να διαιρέσουμε ώστε να συμπεράνουμε τον συνολικό κεφαλικό φόρο (7.425 γρόσια) ανά κάτοικο. Επίσης δεν έχουμε αναλυτικά του φόρους για ποινές και για γάμους. Έχουμε μόνο το σύνολο για το έτος αυτό, που φθάνει αισίως στα 760 γρόσια.

     Εκεί που έχουμε αναλυτικά στοιχεία φορολογίας είναι για την πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή παραγωγή. Δεν φορολογούνται ακόμα τα ζώα! Παρατηρούμε όμως τι καλλιεργούσε τότε η Κέρτεζη!

     Ως δευτερογενής παραγωγή θεωρείται η λειτουργία των νερόμυλων. Κατ’ αρχάς μπορούμε να δούμε ότι έχουμε πολλούς νερόμυλους και την εποχή εκείνη. Οι νερόμυλοι σε μια εποχή προβιομηχανική αποτελούν ανώτατο στάδιο βιοτεχνίας και γι’ αυτό φορολογούνται στυγνά. Επίσης εκείνη την ιστορική περίοδο φαίνεται έμμεσα ότι την ιδιοκτησία την είχαν οι χριστιανοί ντόπιοι κάτοικοι που επίσης είχαν και την τεχνογνωσία. Το σύνολο των νερόμυλων είναι 4 σε λειτουργία και 2 παλαιοί κατεστραμμένοι, όπου όλοι φορολογούνται, με 60 και 15 γρόσια αντίστοιχα. Να σημειώσουμε επίσης ότι υπάρχει και μια φορολογία με 160 γρόσια «χώρων», για την οποία μπορούμε να πιθανολογήσουμε, αλλά όχι με βεβαιότητα.

     Ως τριτογενή παραγωγή θα θεωρήσουμε τα μαγαζιά στην αγορά της Κέρτεζης με την ονομασία «ταβερνεία». Δεν ήταν σκέτα καφενεία, αλλά κυρίως κρασοπουλειά με κάποιο μεζέ που τα συνόδευε. Ταβερνεία διέθετε η Κέρτεζη μέχρι τη δεκαετία του 1970, τα οποία κατόπιν μετεξελίχθηκαν σε καφεστιατόρια μέχρι τις ημέρες μας. Τα ταβερνεία βρίσκονται σε έξι (6) κτίσματα, αφού θα ήταν διάσπαρτα σε κεντρικά σημεία των 5 συνοικιών! Ο φόρος για κάθε ταβερνείο ήταν 30 γρόσια και το σύνολο 180 γρόσια.

ΙΙΙ. Η ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟ 1583

     Φαίνεται πεντακάθαρα ότι η βασική παραγωγή είναι η πρωτογενής. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι πλούσια και σε ποσότητα και σε ποικιλία. Για λόγους μεθοδολογικούς και εκπαιδευτικούς, θα την διαχωρίσουμε σ’ έξι ομάδες:

   α) Χορτολιβαδική (800 γρόσια για χριστιανούς και άλλα 80 μόνο για μουσουλμάνους). Δεν αναφέρεται μονάδα μέτρησης.

   β) Γεωργική παραγωγή δημητριακών 35 φορτωμάτων σιταριού και 40 φορτωμάτων κριθαριού, όπως και λίγης σίκαλης (1 μόλις φόρτωμα) έδωσαν φόρο αντίστοιχα σε γρόσια: (1.960, 1.280 και 42, δηλαδή σύνολο 3.282 γρόσια). Στην παραγωγή αυτή αξίζει να προστεθεί και η καλλιέργεια δύο ειδών από «κεχρί».^[2] Από το απλό κεχρί είχαμε παραγωγή 12 φορτώματα,  ενώ από το μαύρο 30 φορτώματα. Η συνολική φορολογία ήταν 1.344 γρόσια (384+960).

     Η μονάδα μέτρησης ήταν τα φορτώματα (στα υποστατικά ή φορτηγά ζώα). Η μονάδα αυτή χρησιμοποιείτο στην ορολογία μέχρι να χαθούν στην πράξη τα ζώα αυτά, μετά την αντικατάστασή τους από τα αγροτικά αυτοκίνητα και τα τρακτέρ στη σύγχρονη εποχή.

   γ) Αμπελουργική παραγωγή (από την εποχή της αρχαίας Κύναιθας). Εδώ φορολογείται ο μούστος, πριν γίνει κρασί. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι σημαίνει η μονάδα μέτρησης «μέτρα». Πιθανά να ήταν η «μπότσα».^[3] Έχουμε λοιπόν ετήσια παραγωγή 160 μπότσες το χρόνο (δηλαδή 410,24 κιλά, η οποία θεωρείται μικρή) με φόρο όμως 3.200 γρόσια. Επομένως η μικρή παραγωγή οφείλεται στην πολύ υψηλή φορολογία, δεδομένου ότι οι μουσουλμάνοι λόγω Κορανίου δεν πίνουν αλκοολούχα ποτά, που ήταν πιθανά και σε διωγμό!

   δ) Εντομοκαλλιέργειες: Σημαντική είναι η παραγωγή μεταξιού, δηλαδή με καλλιέργεια μεταξοσκωλήκων σε μουριές (σηροτροφία). Η σηροτροφία στην Κέρτεζη διατηρήθηκε μέχρι τις αρχές του 20^ου αι. Παράχτηκαν 10 λίτρα μετάξι με φόρο 600 γρόσια. Παράλληλα έχουμε και κάποια παραγωγή μελιού με μελισσοτροφία με 70 γρόσια. Η μελισσοτροφία διατηρείται μέχρι τις ημέρες μας.

   ε) Δεν έχουμε πέραν της προσόδου για το χόρτο, ως τροφής των ζώων, φορολογία για την κτηνοτροφία, αλλά έχουμε όμως 150 γρόσια φορολογία σε χοίρους, ζώα που δεν τρώνε οι μουσουλμάνοι.

   στ) Μικρή ήταν η παραγωγή καρυδιών, ειδικά σε σχέση με τη σημερινή εποχή. Έχουμε μόνο ένα φόρτωμα καρύδια με φόρο 56 γρόσια.

     Να σημειώσουμε ότι υπάρχουν ακόμα κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία ανά συνοικία. Αφορούν τη φορολογία κληρονομιών, αλλά και την απαλλαγή από αυτή στους «γερακοτρόφους»! Τα γεράκια ήταν μέσα ταχυδρομικών αποστολών! Οι αναφορές σε αυτούς είναι ονομαστικές σε κάθε συνοικία!»

IV. ΟΙ ΕΞΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ

   Τα στοιχεία της απογραφής αυτής βρίσκονται στις σελίδες 252 -255 του αντίστοιχου καταστίχου.[4] Αναφέρονται στην Κέρτεζη που «υπάγεται στα Καλάβρυτα». Κατανοούμε λοιπόν ότι στην πρώτη περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο η έδρα ήταν τα Καλάβρυτα. Η Κέρτεζη διέθετε έξι εμφανείς συνοικίες.

   Οι έξι συνοικίες της Κέρτεζης (με εκκλησιαστικές ονομασίες) αναφέρονται με την εξής σειρά: 1) «Συνοικία Αγίας Βαρβάρας». 2) «Συνοικία Αγίου Γιάννη Μπάλα». 3) «Συνοικία Άγιου Δημήτρη». 4) «Συνοικία παπα Θόδωρου». 5) «Συνοικία Γαϊτάνη επίσης γνωστή ως Άγιος Γιάννης κάτω (συνοικία)», 6) «Συνοικία Αγίου Θόδωρου».

   Μόνο να υποθέσουμε που ήταν οι συνοικίες μπορούμε και με κίνδυνο να κάνουμε λάθος. Μια υπόθεση είναι ότι η καταγραφή γίνεται από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Αν ισχύει τότε η σημερινή Αγία Βαρβάρα στα ΒΑ του σύγχρονου οικισμού της Κέρτεζης έχει ιστορία από τότε (χωρίς την μετέπειτα εμφανή προσθήκη νότιά της). Υπάρχουν οι συνοικίες Αη Δημήτρη και Αη Γιάννη και σήμερα, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι πρόκειται για τις ίδιες περιοχές.

   α) Στην συνοικία της «Αγίας Βαρβάρας» αναφέρονται 60 επικεφαλής οικογενειών! Πρόκειται δηλαδή για μια πολύ πυκνοκατοικημένη συνοικία. Ανάμεσά τους ο ιερέας «Παπα Μανώλης». Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Άγγελος Μερκάνας, …., Θόδωρος Σταυράκης, ….., Σταμούλης Παπανικόλας, Άγγελος Παπαγιάννης, …, Παπα Μανώλης, …., Βασίλης Κονικλής, Ζαχαρίας Τσαγκάρης, …., Αλέξανδρος Νάζος, …., Παύλος Αρνάς, …., Βάλιος Βεντέκας, Στάθης Κουβαράς, Μαν’ωλης Χαρκόπουλος, …., Κώστας Μουρκανάς.».

  β) Στην συνοικία του «Αγίου Γιάννη Μπάλα» αναφέρονται 54 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Στέφανος Κωστάνης, …, Μιχάλης Λιόλος, …, Βασίλης Αρνάς, …, Μανώλης Καρνίτσας, …, Γιώργης Τσέκος, …, Στάθης Λαζάρου, Δήμος Τσουκαλάς, …, Λεοντάρης Πέρκης, …, Γιώργης Κολιγκιώνης, …, Γιάννης Κωστάκης, …».

   γ) Στην συνοικία του «Άγιου Δημήτρη» αναφέρονται 67 επικεφαλής οικογενειών. Ανάμεσά τους οι ιερείς «Παπα Γιάννης» και «Παπα Βάλιος». Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Μανώλης Μαλαυρός, …, Σταμάτης Αρνάς, …, Σταμούλης Παπαδάς, …, Νικόλας Μαυρόπουλος, …, Λάζαρος Γαϊτάνης, …, Νικόλας Παλιούρης, Δήμος Τσένας, …, Γιώργης Κοντονικόλας, Θόδωρος Κρανίτσας, …, Θόδωρος Πετρόπουλος, Γιώργης Μαυρομάτης, Γκίνης Γιάννη Τσένας».

   δ) Στην συνοικία του «παπα Θόδωρου» αναφέρονται 54 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται άλλος ιερέας. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Βασίλης Κομνηνός, …, Στέφανος Καρυάς, Σταμάτης Πανίτσας, …, Αλέξανδρος Μακρυχέρας, …, Θόδωρος Άσιος, …, Θόδωρος Πετρής, …, Δήμος Ζούλας, …, Λαυρέντης Μαθιός, …, Δήμος Μακλούνης, Γιώργης Μιχάλη».

   ε) Στην συνοικία «Γαϊτάνη επίσης γνωστή ως Άγιος Γιάννης κάτω (συνοικία)» αναφέρονται 20 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Θόδωρος Γαϊτάνης, …, Νίκος Ξένος Θόδωρου, …, Στάθης Χαρκόπουλος, Σταμούλης Μπούζας, Γιώργης Πετρής, Σταμάτης Γερακάρης, Γιώργης Ζεβός, …, Γιώργης Σκορδούλας, …».

   στ) Στην συνοικία του «Αγίου Θόδωρου αναφέρονται 26 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Δήμος Καστανιώτης, …, Γιάννης Καπέρης, …, Λεοντάρης Τόγιας, …, Δήμος Πολίτης, …, Δήμος Κυρκομύτης, …, Αλέξανδρος Ραχλούμος, …, Νικόλας Βασίνης, …, Γιώργης Πετρόπουλος, Γιώργης Μαυρομάτης».

  Μια πρώτη, αλλά βασική, παρατήρηση που κάνουμε τα επώνυμα δεν έχουν καμία σχέση με τις λίστες που διαθέτουμε κατά την επανάσταση του 1821, τη συνέλευση για τα νερά του 1919, πολύ δε περισσότερο με τα σημερινά δεδομένα.

   Μια δεύτερη παρατήρηση είναι το σύνολο των επικεφαλής οικογενειών που είναι 281 υπόχρεοι: 60+54+67+54+20+26= 281. Ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι αρκετοί ανήκουν στην ίδια οικογένεια (αναφέρονται κάποιοι ως γιοί), δεν μπορούμε παρά να πούμε ότι η Κέρτεζη είχε υπερπληθυσμό! Αναλυτική, όμως, και συγκριτική μελέτη επιθυμούμε να κάνουμε στον Δ΄ τόμο το σειράς, αν μας χαριστεί ζωή…

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: 1^η δημοσίευση στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, στήλη Βουραϊκές νύξεις, φ. 92, σελ. 28-29.

Παραπομπές

[1] Η παράγραφος αυτή, όπως και η επόμενη αποτελούν αποσπάσματα από το βιβλίο μας: ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ, εκδ. Αρμός, Ιούνιος 2024, σελ. 55-58.

^[2] Διαβάζουμε στη Βικιπέδια σχετικά: «Το κεχρί είναι η γενική ονομασία διαφόρων ειδών ποωδών φυτών της οικογένειας των Αγρωστιδών (Graminae), τα οποία παράγουν μικρά εδώδιμα σπέρματα και χρησιμοποιούνται ως τροφή του ανθρώπου ή ως ζωοτροφή. Το κεχρί ανακαλύφθηκε και καλλιεργήθηκε συστηματικά για πρώτη φορά στην Κίνα το 7500 π.Χ..

   Όλα τα είδη κεχριού αναπτύσσονται αντίστοιχα με το σόργο [= ένα από τα περίπου 30 είδη, όπως είναι το γνωστό «καλαμπόκι», από το στέλεχος του οποίου κατασκευάζονταν και στην Κέρτεζη οι σκούπες] με μόνη διαφοροποίηση ότι ενίοτε η παραγωγή στελεχών (αδέλφωμα) είναι πιο άφθονη. Ο χρό-νος του βλαστικού τους κύκλου είναι σύντομος από 2 έως 3 μήνες για τα πρώιμα και 5 μήνες για τα όψιμα…». ΠΗΓΗ: Βικιπέδια.

^[3] Η «μπότσα» ήταν μονάδα μέτρησης υγρών: «μέτρο χωρητικότητας υγρών για τη μέτρηση κυρίως μούστου ή κρασιών, ίσο με δυο μετρικές οκάδες, (2x 400×3,2) = 2.560 γραμμάρια πριν από την οκά! 1 οκά αντιστοιχούσε σε 1,28 κιλά και η μία μπότσα σε 2 οκάδες=2,564 κιλά περίπου.

   Πηγή: https:// el.wiktionary.org/wiki/.

[4] ΒΟΑ ΤΤ607, όπου BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (The Ottoman Archives of the Prime Minister’s Office, Αρχεία Πρωθυπουργίας της Κωνσταντινούπολης). TT: Tapu Tahrir.

Κέρτεζη: Η 1^η οθωμανική οικονομική απογραφή (1460)

Α΄ ΜΕΡΟΣ

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ

     Βρισκόμαστε στην πρώτη φάση της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο. Οι Οθωμανοί πραγματοποιούσαν ανά περιόδους οικονομικές απογραφές. Συντάσσονταν στην παλαιοτουρκική γλώσσα (είδος αραβικής). Τα έγγραφα φυλάσσονται μέχρι τις ημέρες μας στα γενικά αρχεία του σημερινού κράτους της Τουρκίας…

     Ήλθα σε επαφή με ιδιωτική ελληνική εταιρεία, που διαχειρίζεται και μεταφράζει τα εν λόγω έγγραφα, αρχικά στην νεοτουρκική γλώσσα και τέλος στην ελληνική. Αρχικά ήλθε στα χέρια μου η οικονομική απογραφή του 1583 για την Κέρτεζη^[1] και μετά από ένα χρόνο του 1460-63.

   Έτσι ήλθαν τα μεν πρώτα έγγραφα στα χέρια μου, στον χρηματοδότη,^[2] αλλά και σε κάποια ελάχιστα ακόμη θεσμικά πρόσωπα.^[3] Όσον αφορά τα δεύτερα (1460-63) είναι, κατά το κλείσιμο του βιβλίου, μόνο στα δικά μου χέρια και στο νέο μας χρηματοδότη.^[4]

Προσωπικός αριθμός και αριθμητικά αγιογραφικά σύμβολα

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. ΕΣΑΓΩΓΙΚΑ

   Για μια ακόμα φορά οι λεγόμενοι φονταμενταλιστικοί και χιλιαστικοί κύκλοι στη χώρα μας συνδέουν με απόλυτο τρόπο πραγματικές κυβερνητικές αλλαγές, που έχουν παγκόσμιο ηλεκτρονικό χαρακτήρα, με σύμβολα στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Στην συγκεκριμένη περίπτωση αφορά την εισαγωγή του «προσωπικού αριθμού» που εισάγει αυτό τον καιρό τη κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη (ΝΔ).

   Με τον τρόπο που λειτουργούν, δημιουργούν προβλήματα στην σοβαρή κριτική που είναι αναγκαία. Εμείς θα πάμε ανάποδα σ’ αυτό το άρθρο. Θα ξεκινήσουμε από κάποια αριθμητικά σύμβολα στην Αγία Γραφή για να βγάλουμε το δικό μας συμπέρασμα για το εν λόγω ζήτημα.

ΙΙ. 666 ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

Οι γυναίκες στην εκκλησία: Μεταξύ ευαγγελίων και ανδροκρατίας

(Προδημοσίευση από συλλογικό τόμο[1])

Μέρος Β΄

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ Μέρος Α΄

IV. ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΑΝΩΤΕΡΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΡΟΛΟ  

Για να δούμε, λοιπόν, το ρόλο των γυναικών, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, τα εκατό τελευταία χρόνια. Οι γυναίκες θεολόγοι σπούδασαν στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1940, αποφοίτησαν και διδάσκουν ανελλιπώς στα σχολεία της Β/βαθμιας εκπαίδευσης μέχρι τις ημέρες μας. Πώς έγινε αυτή η αλλαγή; Μα οι σπουδές και οι διορισμοί είναι κρατική υπόθεση. Εάν ήταν εκκλησιαστική δεν θα υπήρχαν κάν κατά πάσα πιθανότητα. Τα τελευταία χρόνια έχουμε και γυναίκες θεολόγους στις θεολογικές σχολές (Γ/βαθμια). Ως μαθητής είχα την ευλογία να έχω μία από τις πρώτες αποφοίτους, την «καθηγήτρια της αγάπης»,^[2] την καθηγήτρια δηλαδή Μαρία Παπαγιάννη, στο Γυμνάσιο Καλαβρύτων. Μια χαρά λοιπόν.

Οι γυναίκες στην εκκλησία:

Μεταξύ ευαγγελίων και ανδροκρατίας

(Προδημοσίευση από συλλογικό τόμο[1])

Μέρος Α΄

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗΣ

    Έχουν περάσει πάνω από εκατό χρόνια που η γυναικεία χειραφέτηση στον ευρωπαϊκό κόσμο -και εν γένει στο «δυτικό»- έχει φτάσει σ’ ένα βαθμό μέσα και στα λαϊκά στρώματα. Μέχρι τότε ελάχιστες γυναίκες είχαν περάσει το φράγμα της υποτέλειας, της ανδροκρατίας και της πατριαρχίας. Ενδεικτικά θυμίζουμε κάποιες γυναίκες «βασιλομήτορες» στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία (λόγω ανήλικων τέκνων και πολύ αργότερα στη ρωσική). Φαινόμενα τέτοια δεν γνωρίζω στην εγγύς και μέση Ανατολή, ούτε στη Βόρεια Αφρική.

   Η αναφορά σ’ αυτόν το γεωγραφικό χώρο γίνεται διότι στις περιοχές αυτές άνθησε κατά καιρούς η χριστιανική πίστη, όχι πάντα με αυθεντικό τρόπο. Αργότερα η επέλαση και η κυριαρχία του Ισλάμ επέτεινε αυτή την υποβάθμιση της γυναίκας. Πέρασαν πολλοί αιώνες μέχρι να έλθει η νεωτερικότητα στο δυτικό κόσμο για να ξεκινήσει θεωρητικά και πρακτικά η γυναικεία χειραφέτηση, τόσο από την ανδροκρατία, όσο και από ένα ισχυρό πλέγμα κοινωνικής, θρησκευτικής και πολιτικής υποταγής. Φυσικά στο δρόμο αυτό υπήρξαν και λανθασμένες απολήξεις, αλλά αυτό ήταν μοιραίο.

Τα σχολεία της Κέρτεζης

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

ΜΕΡΟΣ Δ΄ (ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ)

ΧΙV. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΜΕΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΤΕΖΗΣ

   α) Το 1906 ο Καλαβρυτινός την καταγωγή Γεώργιος Παπανδρέου ΔΦ αναφέρει ανάμεσα σε πολλά: «….Εκ των πρώην δημάρχων Καλλιφωνίας και Κερτεζιτών Χρ. Σκαμβούγερα, Γ. Στριφτόμπολα, Αθ. Τσιρίκου και Π. Σαρδούνη μνημονευτέοι, ιδία ο αποθανών Γεώργ. Στριφτόμπολας ταγματάρχης της φάλαγγος και υιός του πεσόντος κατά τον αγώνα εν Λεβιδίω, διότι ούτος εδωρήσατο την εν Κερτέζη οικίαν του δι’ ελληνικόν σχολείον και εξ ιδίων εμισθοδότει τον διδάσκαλον αυτού από του 1876 μέχρι του 1891, ότε πλέον ανέλαβε την δαπάνην το δημόσιον. Εκ Κερτέζης κατάγονται και οι εν Πάτραις Στριφτομπολαίοι».^[21]

   Παρατήρηση: Σημαντική είναι η πληροφορία για τη χρηματοδότηση του δασκάλου. Δεν την έχουμε βρει σε κανένα άλλο αρχείο μέχρι στιγμής!

Τα σχολεία της Κέρτεζης – ΜΕΡΟΣ Γ΄

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Χ. ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΟΥ «ΔΗΜΗΤΡΑΚΗ»

   Μετά το ελληνικό αλληλοδιδακτικό σχολείο (στην πράξη ιδιωτικό και στη θεωρία δημόσιο) της Οθωνικής περιόδου, κάποια στιγμή το σχολείο έγινε πλήρως δημόσιο (Δημοτικό). Πιθανότατα μετά την απόπεμψη του Όθωνα, ενώ η πιθανότητα για νωρίτερα θεωρείται λιγότερο πιθανή. Ακόμη και ο Αντώνιος Χρ. Οικονόμου, που πρώτος ασχολήθηκε, κατά τα φαινόμενα, γραπτώς με την ιστορία του Δημοτικού σχολείου, δεν αναφέρει χρόνο ανεγέρσεως:

   «…Προ της λειτουργίας του, σοβαρός προύχων του χωριού, Τετρεμέλης ονόματι, εφρόντισε διά την εξεύρεσιν καταλλήλου οικοπέδου, όπερ και εξεύρε εις το κεντρικόν μέρος του χωριού και εγγύς της εκκλησίας. Εις τούτο και δαπάνη του κράτους ανηγέρθη διδακτήριον, όπερ διά την εποχήν του ήτο ιδεώδες, εκπληρούν όλους τους στοιχειώδεις όρους υγιεινής, αναλόγως με τας τότε επικρατούσας περί υγιεινής κλπ αντιλήψεις.

   Εις το διδακτήριον αυτό παρέμεινεν το σχολείον μέχρι του 1900 περίπου, διότι λόγω της ασυντηρησίας εκ μέρους των αδιαφόρων ίσως διδασκάλων και των τότε δημάρχων εγκατελείφθη, επειδή κατέστη ή εκρίθη επικίνδυνον…».[1]

  Το βέβαιο είναι ότι το εν λόγω κτήριο έλυσε το κτηριακό πρόβλημα που υπήρχε για πολλά χρόνια στο Αλληλοδιδακτικό σχολείο της Κέρτεζης, το οποίο κάποια στιγμή μετεξελίχθηκε σε κανονικό δημόσιο Δημοτικό Σχολείο.

   Στοιχεία για το κτήριο και κυρίως για το οικόπεδο (φωτογραφία) μας δίνει η επόμενη Έκθεση του Διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Κερτέζης στις 31.05.1955. Γράφει σχετικά:

Τα σχολεία της Κέρτεζης – ΜΕΡΟΣ Β΄

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΡΟΣ Α΄

VΙ. ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΣΧΟΛΕΙΑ

   Δεν είναι και τόσο απλό στην έρευνα για να ξεχωρίσουμε με πλήρη ακρίβεια τα είδη των σχολείων και τα κτήρια κατά την περίοδο της Νεο-Ελληνικής Πολιτείας, που λειτούργησαν στην Κωμόπολη της Κέρτεζης, πόλου της δυτικής κοιλάδας του Βουραϊκού.

   Οι λόγοι γι’ αυτό είναι πολλοί. Πρώτον υπάρχουν αρκετές άμεσες προφορικές ακόμα μαρτυρίες, αλλά αφορούν περισσότερο τη δεκαετία του 1930 και κατόπιν. Για τις προηγούμενες δεκαετίες οι μαρτυρίες αποτελούν αναπαραγωγή από ακούσματα μεγαλύτερων, οπότε χρειάζονται διασταυρώσεις. Υπάρχουν κάποια επίσης γραπτά στοιχεία τα οποία χρησιμοποιούμε σε σύνθεση με τις προφορικές μαρτυρίες για να δούμε πιο καθαρά την εικόνα.

   Δεν είχαμε, επίσης, στην Κέρτεζη μέχρι το 1876 σταθερά σχολικά κτήρια, πλην ίσως ενός ακόμα. Κάποια είχαν την μορφή ενοικίασης, κάποια τη μορφή προσωρινότητας, ενώ για μια αγορά σχολικού κτηρίου διαθέτουμε ως ντοκουμέντο τη συμβολαιογραφική πράξη πώλησής του σε ιδιώτη, τέλη της δεκαετίας του 1950, αλλά και έκθεση του 1955 από τον τότε διευθυντή του τελευταίου Δημ. Σχολείου.

   Τέλος, υπάρχει ακόμα άλλη μία σημαντική πλευρά. Αφορά το πλήθος των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων. Αυτό το πλήθος σε άλλα ζητήματα μας βοηθά και μας ξεκαθαρίζει το είδος των σχολείων που λειτούργησαν στην Κέρτεζη, ενώ σε άλλα μας αφήνει μια θαμπάδα.

   Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της μετεξέλιξης της Ελληνικού Σχολείου, που ήταν μια ανώτερη βαθμίδα από το πρωτοβάθμιο σχολείο. Η Δρ Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου μου τόνισε σε πρόσφατη γραπτή συνομιλία μας:

   «…Τα ημιγυμνάσια λειτούργησαν κατά κύριο λόγο σε κωμοπόλεις, ως  μορφή μετεξέλιξης του σχολαρχείου, το οποίο είχε τρεις τάξεις και παρείχε ανώτερες σπουδές από το Δημοτικό, δηλαδή, δύο τελευταίες τάξεις του Δημοτικού και μια του γυμνασίου. Στην συνείδηση πολλών αυτή η ενδιάμεση βαθμίδα ταυτίστηκε με το επίσης τριτάξιο Ελληνικό που θεσπίστηκε στην Οθωμανική περίοδο».[1]

   Επίσης δεν φθάσαμε στο Δημοτικό Σχολείο του 20^ου αι. από παρθενογένεση. Προεπαναστατικά υπήρχε το Κοινό Σχολείο, ενώ επί Ιωάννη Καποδίστρια εισάχθηκε το Αλληλοδιδακτικό Σχολείο που εξελίχθηκε σε πλήρως Δημοτικό Σχολείο. Και τα δύο τα διέθετε η Κέρτεζη με βεβαιότητα.

   Η Κέρτεζη, λοιπόν, διέθετε Κοινό Σχολείο, αλλά και Αλληλοδιδακτικό. Κάποια στιγμή απέκτησε και Ελληνικό Σχολείο που εξελίχθηκε σε Σχολαρχείο. Για χάρη του δωρήθηκε το σπίτι του Στριφτόμπολα. Τα Σχολαρχεία καταργήθηκαν στην Ελλάδα το 1929. Όμως στοιχεία αναφέρουν ότι μέχρι και την Κατοχή υπήρξε Ημιγυμνάσιο στην Κέρτεζη, ως Παράρτημα του Γυμνασίου Καλαβρύτων, τουλάχιστον από τα μέσα ης δεκαετίας του 1930.

   Το πλήθος αυτών των στοιχείων θα προσπαθήσουμε να τα χωρέσουμε σε δύο ή τρία άρθρα. Επομένως θα έχουμε και συνέχεια στο επόμενο φύλλο της εφημερίδας. Για όποιες πλευρές δεν υπάρχουν διασταυρωμένες πληροφορίες, αφού χρειάζεται περαιτέρω έρευνα, θα τις προσφέρουμε με την μέθοδο της λεγόμενης σοβαρής υπόθεσης, δηλαδή ως ένα σοβαρό ενδεχόμενο.

VΙΙ. ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤΟ ΚΤΗΡΙΟ ΣΤΡΙΦΤΟΜΠΟΛΑ

   Το 1876, ο γιός του Αναγνώστη (Δημητρίου) Στριφτόμπολα Γεώργιος, επί δημαρχίας του επανασυσταθέντα το 1870 Δήμου Καλλιφωνίας (με έδρα την Κέρτεζη) Χρήστου Σκαμβούγερα, δωρίζει το τριώροφο κτήριο που αγόρασαν στις 22 Μαρτίου 1821.  Τότε, με 5 τάλιρα στη «Δίκη της άμμου», ο πατέρας του Αναγνώστης, ο απελευθερωτής των Καλαβρύτων (21 Μαρτίου) και στις 22 Μαρτίου της Κέρτεζης, εξανάγκασε τον φιλότουρκο Κερτεζίτη Τετρεμέλη να το πουλήσει. Η γειτονιά λεγόταν «Άμμος», διότι το έδαφος αποτελείται από καφετί στουρνάρι.

   Ο Γεώργιος ήδη εργαζόταν στην Φάλαγγα και έμενε στο Μιντιλόγλι Πατρών. Βλέποντας τις δυσκολίες για σταθερό και μεγάλο κτήριο για τη στέγαση και δημιουργία Ελληνικού σχολείου (Σχολαρχείου) και στην Κέρτεζη, αλλά και θέλοντας να τιμήσει τον ήρωα και οπλαρχηγό Αναγνώστη Στριφτόμπολα, πρωτίστως ως δάσκαλο, δωρίζει το κτήριο στο Δήμο (βλέπε επιγραφή). Στην επιγραφή τονίζεται ότι πρόκειται για «Ελληνικό σχολείο Ο ΣΤΡΕΙΦΤΟΜΠΟΛΑΣ».

   Στο κτήριο πρέπει να λειτούργησε το Σχολαρχείο (η εξέλιξη του Ελληνικού σχολείου) για πολλές δεκαετίες. Εκεί μετακόμισε  το Δημοτικό σχολείο μετά από περιπλάνηση 30 ετών το 1929 και λειτούργησε μέχρι το 1951. Μου επιβεβαιώνουν πολλοί γέροντες που ήταν εκεί μαθητές, αλλά και η έκθεση (1955) του Αντωνίου Χρ. Οικονόμου, Διευθυντή τότε του Δημοτικού σχολείου. Υπενθυμίζουμε ότι το 1929 καταργήθηκαν τα Σχολαρχεία.

   Το σχολικό κτήριο πέρασε στην ιδιοκτησία της Κοινότητας Κερτέζης με την κατάργηση των μικρών και εκτεταμένων δήμων και τη δημιουργία Κοινοτήτων από τον Ελευθέριο Βενιζέλο (1913). Το 1951 δημοτικό σχολείο μεταφέρθηκε στο τελευταίο μας δημοτικό σχολείο, στον Αη Θανάση.

   Το Δημοτικό σχολείο ήταν μικτό (αρρένων και θηλέων). Λειτουργούσαν τέσσερις αίθουσες στο κτίριο του Στριφτόμπολα. Δύο στο ισόγειο και δύο στον όροφο. Δεν γνωρίζουμε την χρήση του υπογείου.

   Οι μαθητές προαυλίζονταν κυρίως στα ΝΑ του κτηρίου που υπάρχει μέχρι τις ημέρες μας δρόμος με διχάλι και μεγάλο άνοιγμα. Ρόλο προαυλίου έπαιζε εν μέρει και ο κεντρικός δρόμος στα βόρεια, όπου είχε γίνει και η «δίκη της Άμμου».

VΙΙΙ. ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΕΡΤΕΖΗ

   «…Η δημογραφική αύξηση που σημειώνεται κατά τη δεκαετία του 1930 στην επαρχία Καλαβρύτων είναι ευθέως ανάλογη και του αριθμού των μαθητών που συνεχίζουν τις σπουδές τους στο Γυμνάσιο.  Είναι εμφανές ότι όλο και περισσότερο γίνεται συνείδηση πως η γνώση εξασφαλίζει καλύτερες προοπτικές και συνθήκες διαβίωσης (βλ. πιν. 2). 

   Με βάση τα ελάχιστα αρχειακά κατάλοιπα [(τα Μαθητολόγια και το άλλο αρχειακό υλικό του Σχολείου κατακάηκαν από τους Γερμανούς (Καλδίρης, χ.χ.)] που ερεύνησα, διαπιστώνεται πως από το 1935-36 και τουλάχιστον έως το 1947-48 λειτουργούσε και γυμνασιακό παράρτημα στην Κέρτεζη που βρίσκεται σε απόσταση 15 περίπου χιλιομέτρων ΝΔ της πόλης των Καλαβρύτων (βλ. πιν.3).

   Το Γυμνασιακό αυτό παράρτημα κάλυψε τις εκπαιδευτικές ανάγκες των παιδιών των γύρω χωριών και της πόλης των Καλαβρύτων στα δύσκολα γι’ αυτήν, χρόνια της Κατοχής και ιδιαίτερα στην περίοδο 1943-44 που τα Καλάβρυτα και η ευρύτερη περιοχή δοκιμάστηκαν βάναυσα από τα Γερμανικά τάγματα κατοχής.  Είναι χαρακτηριστικό πως το σχολικό έτος 1936-37 ο αριθμός των παιδιών που φοιτούν στο γυμνασιακό παράρτημα Κερτέζης (συν. 148 <20>) προσεγγίζει εκείνο του Γυμνασίου Καλαβρύτων (συν. 143 <13>). 

   Το σχολικό έτος 1943-44 το Γυμνασιακό παράρτημα Κερτέζης εύλογα  με βάση τις τοπικές δημογραφικές συνθήκες συγκεντρώνει 195 μαθητές εκ των οποίων  34 είναι κορίτσια, ενώ το 1947-48 ο αριθμός μειώνεται στους 86 μαθητές και μαθήτριες. Ήδη από το 1946-47 επαναλειτουργεί ως οκτατάξιο το Γυμνάσιο Καλαβρύτων με 295 μαθητές και 75 μαθήτριες (βλ. πιν. 4)…».[2]

   Κατά το γέροντα Γεώργιο Παν. Λαφογιάννη οι νέοι μαθητές έδωσαν το 1944 εισαγωγικές εξετάσεις στο κτήριο του Στριφτόμπολα και κατόπιν φοίτησαν στο νέο κτήριο (Αη Θανάσης). Το ίδιο πρέπει να γινόταν και πριν την Κατοχή). Αντίθετα ο Χρίστος Φωτεινόπουλος αναφέρει ότι φοίτησαν στον Στριφτόμπολα:[3] «Στην περίοδο 1944-47 υπολειτούργησαν δύο (2) Γυμνάσια, το ένα στην Κέρτεζη – στεγάστηκε στο σπίτι του Στριφτόμπολα και το άλλο στα Καλάβρυτα, το οποίο στεγάστηκε στο στενόχωρο και ‘’καταθλιπτικό’’ κτίριο Τσεντούρου…». Μάλλον η αλήθεια γέρνει στον αυτόπτη μάρτυρα.[4]

   Διαθέτω αρκετές πληροφορίες από του Μαρκέους, αλλά και άλλους Κερτεζίτες ότι το Δημοτικό σχολείο μετακόμισε στο διπλανό ανατολικά κατά 50 μέτρα (σε σχέση με την παλιά του θέση έναντι του Δημητράκη) μακρόστενο ισόγειο με τις πολλές αίθουσες του κτηρίου του Λερούνη και κατόπιν του γέρο Κώστα Μάρκου, πατέρα και του Βασιλείου Κ. Μάρκου, δικηγόρου Καλαβρύτων.  Ο Αντώνης Χρ. Οικονόμου αναφέρει στην έκθεσή του το 1955 ότι αυτό έγινε μετά το 1900, αλλά όχι μόνο στο κτίριο των Μαρκέων.

   Έτσι Δημοτικό σχολείο και σχολαρχείο ήταν στα δυο κτήρια. Πάντως μετά το 1929 το δημοτικό ήλθε στου Στριφτόμπολα με βεβαιότητα. Επομένως εκείνη την περίοδο το Ημιγυμνάσιο (Παράρτημα του Γυμνασίου Καλαβρύτων) πρέπει να στεγαζόταν στο ισόγειο του κτηρίου Λερούνη/Μάρκου. Μόνο μετά το ολοκαύτωμα ήλθε στον Αη Θανάση, που ήδη είχε ανοικοδομηθεί το νέο κτήριο για το Δημοτικό σχολείο (έως το 1948).

IX. ΤΟ ΣΧΟΛΑΡΧΕΙΟ

   Το κτήριο του Στριφτόμπολα αποτέλεσε αρχικά το κτήριο για το Ελληνικό σχολείο (Σχολαρχείο) για κάποιες δεκαετίες, με βεβαιότητα μέχρι το 1929. Φοίτησαν και αποφοίτησαν πολλοί Κερτεζίτες και λίγες Κερτεζίτισσες. Φοιτούσαν ακόμη και μαθητές από τη δυτική κοιλάδα του Βουραϊκού, αλλά και μαθητές από τα Λαπατοχώρια, την Κούτελη και γύρω χωριά. Αυτοί έρχονταν από τον δρόμο που τα συνδέει με την Κέρτεζη και διέρχεται από το διάσελο του Αη Θόδωρου. Έμεναν βεβαίως στην Κέρτεζη.

   Οι προφορικές πληροφορίες μου αναφέρουν, μεταξύ άλλων, ότι αποφοίτησαν οι αείμνηστοι από την Κέρτεζη: Σπήλιος Πανόπουλος (Δημητράκας), Γεώργιος Παρασκευόπουλος/«Τζόβολος», Γεώργιος Δημ. Κανελλόπουλος (Σαμαράς), ο Γεώργιος Σπηλιόπουλος (Παντοπώλης και Γραμματέας της Κοινότητας), η Αικατερίνη σύζ. Μιχάλη Δ. Ανδριόπουλου (Κρησαρομιχάλη, το γένος Ρέλλα), η  Αγγελική Πολ. Αγγελοπούλου, η Βασιλική Τριανταφυλλοπούλου/«Τσίκολα» (σύζ. Ανδρέα Δ. Βορύλλα/«Ζάντα»), κ.ά.

   «Με διάταγμα της  31ης  Δεκεμβρίου 1836 ιδρύθηκαν ως σχολεία Μ.Ε. τα τριτάξια Ελληνικά Σχολεία και τα Τετρατάξια Γυμνάσια».^[5] Η Κέρτεζη δεν διέθετε για κάποιες δεκαετίες. Η δωρεά όμως του κτηρίου του Στριφτόμπολα το 1876 έγινε για ίδρυση Ελληνικού Σχολείου που μετεξελίχθηκε σε Σχολαρχείο, το οποίο συναντάμε και στις αρχές του 1900. Η σχετικά θαμπή αυτή εικόνα θέλει κι άλλη έρευνα, που ίσως την καθαρίσει.

   Ως δομή στην Παλαιά Ελλάδα μαρτυρείται από το 1871 με την ονομασία Ελληνικό Σχολείο. Ήταν προβαθμίδα του Γυμνασίου. Αποτελεί ιστορικά το παλιότερο τριτάξιο σχολείο στην Ελλάδα (ανώτερο από το δημοτικό σχολείο και κατώτερο από το γυμνάσιο). Για την εποχή εκείνη οι απόφοιτοι θεωρούνταν σχετικά μορφωμένοι. Έκλεισαν όλα οριστικά το 1929, μετά από ευρεία εκπαιδευτική μεταρρύθμιση.

   «…Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που συντελέστηκε το 1929 (Μπουζάκης, 1997), ήταν η συνέχεια των σχεδιασμών του 1913 και 1917 και κρίθηκε αναγκαία, όπως ορθά γράφει ο Σπ. Ευαγγελόπουλος (Ευαγγελόπουλος, 1999), για μια συνολική αντιμετώπιση και εκσυγχρονισμό του εκπαιδευτικού μας συστήματος. 

   Η θέσπιση της υποχρεωτικής φοίτησης στο εξατάξιο Δημοτικό σχολείο, η πρόβλεψη για σύσταση ημιγυμνασίων σε επαρχιακά κέντρα και η αύξηση του χρόνου παρεχόμενης φοίτησης σε (12) δώδεκα χρόνια είχε θετικά αποτελέσματα όσον αφορά στην καταπολέμηση του αναλφαβητισμού στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα…».[6]

   ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 1) 1^η δημοσίευση στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, φ. 84, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2024, σελ. 28-29. 2) Στο δημοσιευμένο κείμενο έγιναν κάποιες μικρές διορθώσεις.

   ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ.

Παραπομπές

[1] Δρ Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, 22.12.2024.

[2] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, Δρ Ιστορίας, Συγγραφέας στο «Η παρουσίαση έγινε στο 20 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ «Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΥΓΗ ΤΟΥ 21^ου ΑΙΩΝΑ» – «ΘΕΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ» – «Β5. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΤΟΠΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», 2002, Πάτρα.

[3] Χρίστος Α. Φωτεινόπουλος, «Το σχολείο στο εκτελεστικό απόσπασμα», Καλάβρυτα 2004, σελ. 166.

[4] Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, 26.12.2024, τηλεφωνική πληροφορία.

[5] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, ό. π.

[6] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, ό. π.

Τα σχολεία της Κέρτεζης

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

ΜΕΡΟΣ Α΄

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

   Για λόγους μεθοδολογικούς, επειδή τα γνωστά κτήρια που λειτούργησαν από τον 18^ο αι. έως τις μέρες μας ως σχολεία είναι έξι στην Κέρτεζη, αλλά και επειδή είχαμε πέντε διαφορετικά είδη σχολείων, αποφάσισα να ακολουθήσω την αντίστροφη πορεία στο χρόνο κατά την ανάλυση.

   Τα πέντε διαφορετικά είδη σχολείων στην Κέρτεζη, κατά χρονολογική σειρά εμφάνισης στο δημόσιο προσκήνιο, είναι τα εξής: 1) Ελληνικό σχολείο, 2) Δημοτικό σχολείο, 3) Σχολαρχείο (Ημιγυμνάσιο), 4) Γυμνάσιο (Καλαβρύτων) και 5) Νηπιαγωγείο.

   Επειδή το νηπιαγωγείο τις τελευταίες λίγες δεκαετίες λειτούργησε παράλληλα και μαζί με το δημοτικό θα αναφερθούν μαζί. Επίσης σε ξεχωριστές ενότητες στο τελευταίο μας δημοτικό σχολείο θα αναπτύξουμε επί πλέον τα του προαυλίου του αφενός και τα τέσσερα μικρά προσαρτημένα βοηθητικά του κτήρια αφετέρου.

   Στη συνέχεια θα περάσουμε στο δημοτικό σχολείο που λειτούργησε στο ιστορικό και διατηρητέο κτήριο των Τετρεμέλη – Στριφτόμπολα. Θα υπάρξουν ξεχωριστές ενότητες για το κτήριο που στεγάστηκε το σχολαρχείο, το δημοτικό σχολείο πριν δωρισθεί το κτήριο από τον υιό Στριφτόμπολα και τέλος τα δύο κτήρια που στεγάστηκε το ελληνικό σχολείο.

ΙΙ. ΤΟ ΕΚΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΚΤΗΡΙΟ (ΔΗΜΟΤΙΚΟ) ΤΗΣ ΚΕΡΤΕΖΗΣ