Κέρτεζη: Η οθωμανική οικονομική απογραφή του 1583 – Μέρος Β΄
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Ι. ΜΕΤΑ ΑΠΟ 120 ΧΡΟΝΙΑ
Από το 1463 μέχρι το 1583 πέρασαν 120 χρόνια. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έγιναν ενδιάμεσα κι άλλες οικονομικές απογραφές. Συμφωνήσαμε όμως με την ιδιωτική εταιρεία, ότι, αφού δεν ήσαν πλήρεις, να δώσουμε βάρος σ’ αυτήν του 1583.
Αυτή την περίοδο είχε εισαχθεί το νόμισμα «γρόσι», ενώ σ’ αυτήν του 1460-63 έγιναν με το νόμισμα «ακτσιές». Ενδιάμεσα υπήρξε το νόμισμα «παράς». Περισσότερα σημειώσαμε στο Α΄ μέρος (φ. 91, Ιούλιος 2025) στη σταθερή στήλη μας στην ΩΡΑ.
Να σημειώσουμε εισαγωγικά ότι στη απογραφή του 1583 έχουμε κι άλλες αλλαγές, πέραν του νομίσματος, όπως θα δούμε αναλυτικά. Ανάμεσά τους σημειώνω την αναφορά στα ταβερνεία της Κέρτεζης και στο φόρο τους, στην αναλυτική αναφορά στα δημητριακά και στο φόρο τους, στο μετάξι, στα μελίσσια, κ. ά. Σημαντικό στοιχείο αποτελεί επίσης ο διαχωρισμός της Κέρτεζης σε έξι συνοικίες με εκκλησιαστικές ονομασίες και η καταγραφή των υπόχρε3ων φορολογικά επικεφαλής των οικογενειών με βάση τη συνοικία τους!
ΙΙ. ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΤΟΥ 1583[1]
«Με βάση τον πίνακα που παραθέτουμε (μεταφρασμένο στα ελληνικά) οι φόροι είναι τριών ειδών: α) κεφαλικός φόρος (ανά κάτοικο), β) παραγωγικός (με βάση τη συνολική παραγωγή ανά είδος) και γ) άλλοι φόροι (γάμου και ποινών). Η πρόσοδος είναι σε γρόσια.
Η Οθωμανική απογραφή του 1583 για την Κέρτεζη στα ελληνικά.
Επειδή δεν έχουμε αναλυτική απογραφή του συνόλου των κατοίκων, δεν μπορούμε να διαιρέσουμε ώστε να συμπεράνουμε τον συνολικό κεφαλικό φόρο (7.425 γρόσια) ανά κάτοικο. Επίσης δεν έχουμε αναλυτικά του φόρους για ποινές και για γάμους. Έχουμε μόνο το σύνολο για το έτος αυτό, που φθάνει αισίως στα 760 γρόσια.
Εκεί που έχουμε αναλυτικά στοιχεία φορολογίας είναι για την πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή παραγωγή. Δεν φορολογούνται ακόμα τα ζώα! Παρατηρούμε όμως τι καλλιεργούσε τότε η Κέρτεζη!
Ως δευτερογενής παραγωγή θεωρείται η λειτουργία των νερόμυλων. Κατ’ αρχάς μπορούμε να δούμε ότι έχουμε πολλούς νερόμυλους και την εποχή εκείνη. Οι νερόμυλοι σε μια εποχή προβιομηχανική αποτελούν ανώτατο στάδιο βιοτεχνίας και γι’ αυτό φορολογούνται στυγνά. Επίσης εκείνη την ιστορική περίοδο φαίνεται έμμεσα ότι την ιδιοκτησία την είχαν οι χριστιανοί ντόπιοι κάτοικοι που επίσης είχαν και την τεχνογνωσία. Το σύνολο των νερόμυλων είναι 4 σε λειτουργία και 2 παλαιοί κατεστραμμένοι, όπου όλοι φορολογούνται, με 60 και 15 γρόσια αντίστοιχα. Να σημειώσουμε επίσης ότι υπάρχει και μια φορολογία με 160 γρόσια «χώρων», για την οποία μπορούμε να πιθανολογήσουμε, αλλά όχι με βεβαιότητα.
Ως τριτογενή παραγωγή θα θεωρήσουμε τα μαγαζιά στην αγορά της Κέρτεζης με την ονομασία «ταβερνεία». Δεν ήταν σκέτα καφενεία, αλλά κυρίως κρασοπουλειά με κάποιο μεζέ που τα συνόδευε. Ταβερνεία διέθετε η Κέρτεζη μέχρι τη δεκαετία του 1970, τα οποία κατόπιν μετεξελίχθηκαν σε καφεστιατόρια μέχρι τις ημέρες μας. Τα ταβερνεία βρίσκονται σε έξι (6) κτίσματα, αφού θα ήταν διάσπαρτα σε κεντρικά σημεία των 5 συνοικιών! Ο φόρος για κάθε ταβερνείο ήταν 30 γρόσια και το σύνολο 180 γρόσια.
ΙΙΙ. Η ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟ 1583
Φαίνεται πεντακάθαρα ότι η βασική παραγωγή είναι η πρωτογενής. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι πλούσια και σε ποσότητα και σε ποικιλία. Για λόγους μεθοδολογικούς και εκπαιδευτικούς, θα την διαχωρίσουμε σ’ έξι ομάδες:
α) Χορτολιβαδική (800 γρόσια για χριστιανούς και άλλα 80 μόνο για μουσουλμάνους). Δεν αναφέρεται μονάδα μέτρησης.
β) Γεωργική παραγωγή δημητριακών 35 φορτωμάτων σιταριού και 40 φορτωμάτων κριθαριού, όπως και λίγης σίκαλης (1 μόλις φόρτωμα) έδωσαν φόρο αντίστοιχα σε γρόσια: (1.960, 1.280 και 42, δηλαδή σύνολο 3.282 γρόσια). Στην παραγωγή αυτή αξίζει να προστεθεί και η καλλιέργεια δύο ειδών από «κεχρί».[2] Από το απλό κεχρί είχαμε παραγωγή 12 φορτώματα, ενώ από το μαύρο 30 φορτώματα. Η συνολική φορολογία ήταν 1.344 γρόσια (384+960).
Η μονάδα μέτρησης ήταν τα φορτώματα (στα υποστατικά ή φορτηγά ζώα). Η μονάδα αυτή χρησιμοποιείτο στην ορολογία μέχρι να χαθούν στην πράξη τα ζώα αυτά, μετά την αντικατάστασή τους από τα αγροτικά αυτοκίνητα και τα τρακτέρ στη σύγχρονη εποχή.
γ) Αμπελουργική παραγωγή (από την εποχή της αρχαίας Κύναιθας). Εδώ φορολογείται ο μούστος, πριν γίνει κρασί. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι σημαίνει η μονάδα μέτρησης «μέτρα». Πιθανά να ήταν η «μπότσα».[3] Έχουμε λοιπόν ετήσια παραγωγή 160 μπότσες το χρόνο (δηλαδή 410,24 κιλά, η οποία θεωρείται μικρή) με φόρο όμως 3.200 γρόσια. Επομένως η μικρή παραγωγή οφείλεται στην πολύ υψηλή φορολογία, δεδομένου ότι οι μουσουλμάνοι λόγω Κορανίου δεν πίνουν αλκοολούχα ποτά, που ήταν πιθανά και σε διωγμό!
δ) Εντομοκαλλιέργειες: Σημαντική είναι η παραγωγή μεταξιού, δηλαδή με καλλιέργεια μεταξοσκωλήκων σε μουριές (σηροτροφία). Η σηροτροφία στην Κέρτεζη διατηρήθηκε μέχρι τις αρχές του 20ου αι. Παράχτηκαν 10 λίτρα μετάξι με φόρο 600 γρόσια. Παράλληλα έχουμε και κάποια παραγωγή μελιού με μελισσοτροφία με 70 γρόσια. Η μελισσοτροφία διατηρείται μέχρι τις ημέρες μας.
ε) Δεν έχουμε πέραν της προσόδου για το χόρτο, ως τροφής των ζώων, φορολογία για την κτηνοτροφία, αλλά έχουμε όμως 150 γρόσια φορολογία σε χοίρους, ζώα που δεν τρώνε οι μουσουλμάνοι.
στ) Μικρή ήταν η παραγωγή καρυδιών, ειδικά σε σχέση με τη σημερινή εποχή. Έχουμε μόνο ένα φόρτωμα καρύδια με φόρο 56 γρόσια.
Να σημειώσουμε ότι υπάρχουν ακόμα κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία ανά συνοικία. Αφορούν τη φορολογία κληρονομιών, αλλά και την απαλλαγή από αυτή στους «γερακοτρόφους»! Τα γεράκια ήταν μέσα ταχυδρομικών αποστολών! Οι αναφορές σε αυτούς είναι ονομαστικές σε κάθε συνοικία!»
IV. ΟΙ ΕΞΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ
Τα στοιχεία της απογραφής αυτής βρίσκονται στις σελίδες 252 -255 του αντίστοιχου καταστίχου.[4] Αναφέρονται στην Κέρτεζη που «υπάγεται στα Καλάβρυτα». Κατανοούμε λοιπόν ότι στην πρώτη περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο η έδρα ήταν τα Καλάβρυτα. Η Κέρτεζη διέθετε έξι εμφανείς συνοικίες.
Οι έξι συνοικίες της Κέρτεζης (με εκκλησιαστικές ονομασίες) αναφέρονται με την εξής σειρά: 1) «Συνοικία Αγίας Βαρβάρας». 2) «Συνοικία Αγίου Γιάννη Μπάλα». 3) «Συνοικία Άγιου Δημήτρη». 4) «Συνοικία παπα Θόδωρου». 5) «Συνοικία Γαϊτάνη επίσης γνωστή ως Άγιος Γιάννης κάτω (συνοικία)», 6) «Συνοικία Αγίου Θόδωρου».
Μόνο να υποθέσουμε που ήταν οι συνοικίες μπορούμε και με κίνδυνο να κάνουμε λάθος. Μια υπόθεση είναι ότι η καταγραφή γίνεται από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Αν ισχύει τότε η σημερινή Αγία Βαρβάρα στα ΒΑ του σύγχρονου οικισμού της Κέρτεζης έχει ιστορία από τότε (χωρίς την μετέπειτα εμφανή προσθήκη νότιά της). Υπάρχουν οι συνοικίες Αη Δημήτρη και Αη Γιάννη και σήμερα, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι πρόκειται για τις ίδιες περιοχές.
α) Στην συνοικία της «Αγίας Βαρβάρας» αναφέρονται 60 επικεφαλής οικογενειών! Πρόκειται δηλαδή για μια πολύ πυκνοκατοικημένη συνοικία. Ανάμεσά τους ο ιερέας «Παπα Μανώλης». Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Άγγελος Μερκάνας, …., Θόδωρος Σταυράκης, ….., Σταμούλης Παπανικόλας, Άγγελος Παπαγιάννης, …, Παπα Μανώλης, …., Βασίλης Κονικλής, Ζαχαρίας Τσαγκάρης, …., Αλέξανδρος Νάζος, …., Παύλος Αρνάς, …., Βάλιος Βεντέκας, Στάθης Κουβαράς, Μαν’ωλης Χαρκόπουλος, …., Κώστας Μουρκανάς.».
β) Στην συνοικία του «Αγίου Γιάννη Μπάλα» αναφέρονται 54 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Στέφανος Κωστάνης, …, Μιχάλης Λιόλος, …, Βασίλης Αρνάς, …, Μανώλης Καρνίτσας, …, Γιώργης Τσέκος, …, Στάθης Λαζάρου, Δήμος Τσουκαλάς, …, Λεοντάρης Πέρκης, …, Γιώργης Κολιγκιώνης, …, Γιάννης Κωστάκης, …».
γ) Στην συνοικία του «Άγιου Δημήτρη» αναφέρονται 67 επικεφαλής οικογενειών. Ανάμεσά τους οι ιερείς «Παπα Γιάννης» και «Παπα Βάλιος». Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Μανώλης Μαλαυρός, …, Σταμάτης Αρνάς, …, Σταμούλης Παπαδάς, …, Νικόλας Μαυρόπουλος, …, Λάζαρος Γαϊτάνης, …, Νικόλας Παλιούρης, Δήμος Τσένας, …, Γιώργης Κοντονικόλας, Θόδωρος Κρανίτσας, …, Θόδωρος Πετρόπουλος, Γιώργης Μαυρομάτης, Γκίνης Γιάννη Τσένας».
δ) Στην συνοικία του «παπα Θόδωρου» αναφέρονται 54 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται άλλος ιερέας. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Βασίλης Κομνηνός, …, Στέφανος Καρυάς, Σταμάτης Πανίτσας, …, Αλέξανδρος Μακρυχέρας, …, Θόδωρος Άσιος, …, Θόδωρος Πετρής, …, Δήμος Ζούλας, …, Λαυρέντης Μαθιός, …, Δήμος Μακλούνης, Γιώργης Μιχάλη».
ε) Στην συνοικία «Γαϊτάνη επίσης γνωστή ως Άγιος Γιάννης κάτω (συνοικία)» αναφέρονται 20 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Θόδωρος Γαϊτάνης, …, Νίκος Ξένος Θόδωρου, …, Στάθης Χαρκόπουλος, Σταμούλης Μπούζας, Γιώργης Πετρής, Σταμάτης Γερακάρης, Γιώργης Ζεβός, …, Γιώργης Σκορδούλας, …».
στ) Στην συνοικία του «Αγίου Θόδωρου αναφέρονται 26 επικεφαλής οικογενειών. Δεν αναφέρεται ιερέας εμφανώς. Δημοσιεύουμε λίγα ενδεικτικά επώνυμα κατά σειρά στο έγγραφο: «Δήμος Καστανιώτης, …, Γιάννης Καπέρης, …, Λεοντάρης Τόγιας, …, Δήμος Πολίτης, …, Δήμος Κυρκομύτης, …, Αλέξανδρος Ραχλούμος, …, Νικόλας Βασίνης, …, Γιώργης Πετρόπουλος, Γιώργης Μαυρομάτης».
Μια πρώτη, αλλά βασική, παρατήρηση που κάνουμε τα επώνυμα δεν έχουν καμία σχέση με τις λίστες που διαθέτουμε κατά την επανάσταση του 1821, τη συνέλευση για τα νερά του 1919, πολύ δε περισσότερο με τα σημερινά δεδομένα.
Μια δεύτερη παρατήρηση είναι το σύνολο των επικεφαλής οικογενειών που είναι 281 υπόχρεοι: 60+54+67+54+20+26= 281. Ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι αρκετοί ανήκουν στην ίδια οικογένεια (αναφέρονται κάποιοι ως γιοί), δεν μπορούμε παρά να πούμε ότι η Κέρτεζη είχε υπερπληθυσμό! Αναλυτική, όμως, και συγκριτική μελέτη επιθυμούμε να κάνουμε στον Δ΄ τόμο το σειράς, αν μας χαριστεί ζωή…
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: 1η δημοσίευση στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, στήλη Βουραϊκές νύξεις, φ. 92, σελ. 28-29.
Παραπομπές
[1] Η παράγραφος αυτή, όπως και η επόμενη αποτελούν αποσπάσματα από το βιβλίο μας: ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ, εκδ. Αρμός, Ιούνιος 2024, σελ. 55-58.
[2] Διαβάζουμε στη Βικιπέδια σχετικά: «Το κεχρί είναι η γενική ονομασία διαφόρων ειδών ποωδών φυτών της οικογένειας των Αγρωστιδών (Graminae), τα οποία παράγουν μικρά εδώδιμα σπέρματα και χρησιμοποιούνται ως τροφή του ανθρώπου ή ως ζωοτροφή. Το κεχρί ανακαλύφθηκε και καλλιεργήθηκε συστηματικά για πρώτη φορά στην Κίνα το 7500 π.Χ..
Όλα τα είδη κεχριού αναπτύσσονται αντίστοιχα με το σόργο [= ένα από τα περίπου 30 είδη, όπως είναι το γνωστό «καλαμπόκι», από το στέλεχος του οποίου κατασκευάζονταν και στην Κέρτεζη οι σκούπες] με μόνη διαφοροποίηση ότι ενίοτε η παραγωγή στελεχών (αδέλφωμα) είναι πιο άφθονη. Ο χρό-νος του βλαστικού τους κύκλου είναι σύντομος από 2 έως 3 μήνες για τα πρώιμα και 5 μήνες για τα όψιμα…». ΠΗΓΗ: Βικιπέδια.
[3] Η «μπότσα» ήταν μονάδα μέτρησης υγρών: «μέτρο χωρητικότητας υγρών για τη μέτρηση κυρίως μούστου ή κρασιών, ίσο με δυο μετρικές οκάδες, (2x 400×3,2) = 2.560 γραμμάρια πριν από την οκά! 1 οκά αντιστοιχούσε σε 1,28 κιλά και η μία μπότσα σε 2 οκάδες=2,564 κιλά περίπου.
Πηγή: https:// el.wiktionary.org/wiki/.
[4] ΒΟΑ ΤΤ607, όπου BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (The Ottoman Archives of the Prime Minister’s Office, Αρχεία Πρωθυπουργίας της Κωνσταντινούπολης). TT: Tapu Tahrir.
