Περί διανοητικής και βιωματικής περιπατητικής:
από την Αχαϊκή Γη ως τα πέρατα του κόσμου του Παναγιώτη Μπούρδαλα
Παρουσίαση: Γιώργος Κόνδης[1]
Η προσπάθεια του Παναγιώτη Μπούρδαλα να προσδώσει μια θετική προοπτική στο διάλογο ανάμεσα στα κοινωνικο-πολιτικά ρεύματα και τα θεολογικά, ιδιαίτερα εκείνα του χριστιανικού κόσμου, είναι σημαντική, ωφέλιμη αλλά και δύσκολα κατανοητή κάτω από το βάρος των στερεοτύπων που παράγονται από μονοκαλλιέργειες σκέψης και δράσης. Ο ίδιος ο συγγραφέας ήταν για χρόνια συνδικαλιστής της ΟΛΜΕ, είχε άμεση επαφή και συνεργασία με πολιτικές παρατάξεις και ήταν ενεργό μέλος χριστιανικών κοινοτήτων νέων με αξιόλογη δράση σε πολλά επίπεδα. Θα έλεγα μάλιστα πως ο Παναγιώτης, με το προκαταρκτικό θεωρητικό του μοντέλο για τους μαύρους και λευκούς κύκνους, όπου οι μαύροι αποτελούν τη μεγάλη μάζα των ανθρώπων υποκείμενη στις κυρίαρχες προσταγές και υποδείξεις, ενώ οι λευκοί αποτελούνται από τους λίγους εκλεκτούς και τολμηρούς που μεταφέρουν νέες απελευθερωτικές ιδέες και καταφέρνουν να σπρώξουν τις μάζες (τους μαύρους κύκνους) σε δρόμους κοινωνικής μεταβολής και πολιτικής αλλαγής, αγγίζει εκείνη την ιδέα της λενινιστικής θεωρίας και πράξης για τις φωτισμένες μειοψηφίες που έχουν τη δύναμη να αλλάξουν τη ροή της ιστορίας.
Δεν το σημειώνω επικριτικά. Αντίθετα! Ο ρόλος των προσωπικοτήτων και των οργανωμένων ομάδων είναι σημαντικός, αν όχι καθοριστικός, σχετικά με τους προσανατολισμούς των κοινωνιών. Το σημειώνω επίσης για να δώσω μεγαλύτερη έμφαση στις ιδέες του Παναγιώτη που εκφράζονται, όλα αυτά τα χρόνια, μέσα σε πλαίσια που δεν ευνοούν καθόλου την κατανόηση ιδεών και την αναζήτηση νοήματος σκέψεων και πράξεων. Διαβάζοντας λοιπόν τις σελίδες του πονήματος, θυμήθηκα πολλά, έμαθα αρκετά και προσπάθησα να καταλάβω περισσότερα.
Ξεκινώντας από το πρώτο χρειάζεται να πω ότι μια πρώτη κεντρική ιδέα του πονήματος είναι πως η θεολογία και η Εκκλησία ως θεσμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τις κοινωνικές και τις πολιτικές διαδικασίες. Η Θεολογία καθώς βρίσκεται σε ένα διαρκή διάλογο με θεωρίες και κινήματα ιδεών αλλά και η Εκκλησία καθώς αναζητεί ή της επιβάλλεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, η σχέση με τις πολιτικές εξουσίες. Το ζήτημα αυτό, παρά τις διαφορές στους τρόπους ανάπτυξής του, αφορά στον ίδιο βαθμό τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο και εκείνο των Καθολικών αλλά και των υπολοίπων θρησκευτικών δογμάτων. Προς το τέλος του κειμένου του θα σημειώσει τον μεγάλο πειρασμό: η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αναμειγνύεται στην πολιτική αλλά η πολιτική ασχολείται με την Εκκλησία! Ευγενική έκφραση για να συγκαλυφθεί η στενότατη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις δυο.
Ο Παναγιώτης μου θύμισε μεταξύ άλλων την μεταπολιτευτική απόπειρα της πολιτικής εκπροσώπησης της «Χριστιανικής Δημοκρατίας» του Νίκου Ψαρουδάκη που όχι μόνο δεν ευδοκίμησε, αλλά έγινε συχνά στόχος σκωπτικών σχολίων σε μια πολιτική πραγματικότητα που αδυνατούσε να καταλάβει, δίκαια ίσως, πολιτικά εγχειρήματα τύπου «Χριστιανοδημοκρατίας» παγιωμένα στην πολιτική πραγματικότητα της καθολικής Δύσης. Όμως το εγχείρημα πραγματοποιήθηκε ήδη από το 1959, η σκέψη και η ιδέα υλοποιήθηκαν και αποκαταστάθηκε μερικώς, μέσα από δύσκολες πολιτικές συνθήκες όπως η δικτατορία των Συνταγματαρχών, η σχέση μεταξύ της θεολογικής και της πολιτικο-κοινωνικής σκέψης.
Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο που μου θύμισε ο Παναγιώτης είναι η απάντηση που έδωσε η θεολογική σκέψη και η Εκκλησιαστική πρακτική στα ζητήματα της πολιτικο-κοινωνικής καταπίεσης των μαζών και της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο. H Θεολογία της Απελευθέρωσης αποτέλεσε ένα κίνημα θεολογικό που ταρακούνησε την Καθολική Εκκλησία ιδιαίτερα με τις Λατινοαμερικάνικες μεταπολεμικές κυρίως τάσεις της και τον λόγο της που ήθελε την Εκκλησία δίπλα στους φτωχούς και καταπιεσμένους της Γης. Μεγάλες προσωπικότητες όπως ο Επίσκοπος Χέντελ Καμάρα στη Βραζιλία με την ιστορική φράση του «όταν δίνω τροφή στους φτωχούς με λένε Άγιο. Όταν ρωτάω γιατί είναι φτωχοί, με λένε κομμουνιστή». Ο ιερέας Ερνέστο Καρδενάλ στη Νικαράγουα μ’ εκείνη την τρομερή εικόνα του γονατισμένος μπροστά στον Πάπα Βοϊτίλα που αρνήθηκε να τον ευλογήσει. Και ακόμη ο Επίσκοπος Ρομέρο που δολοφονήθηκε την ώρα της θείας λειτουργίας μέσα στην Μητρόπολη του Σαν Σαλβαδόρ από τις φασιστικές Ταξιαρχίες του Θανάτου.
Θα μου επιτρέψετε όμως εδώ να προσθέσω πως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης δεν το έζησε η Καθολική Εκκλησία αλλά η Ορθόδοξη και μ’ αυτό θα συνδέσω την Θε-ανθρωπολογία της απελευθέρωσης για την οποία μιλάει ο Παναγιώτης. Ποιο είναι το παράδειγμα; Ο Ανδρέας Ζιρόν ήταν καθολικός ιερέας στη Γουατεμάλα, απεβίωσε το 2014, ο οποίος επί δεκαετίες αγωνιζόταν για τα δικαιώματα των Μάγια, των απογόνων του μεγάλου αυτού πολιτισμού και κυρίως έδινε μάχη για να αποκτήσουν δική τους γη και να μην είναι υποκείμενοι εκμετάλλευσης των μεγάλων τσιφλικάδων. Μοιραία βρέθηκε απέναντι στην Εκκλησία του, στην Καθολική Εκκλησία που δεν ήθελε να χαλάσει τις προνομιακές σχέσεις που διατηρούσε με το καθεστώς. Στράφηκε λοιπόν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και βρήκε στήριξη μέσω του Μητροπολίτη Κεντρικής Αμερικής Αθηναγόρα με έδρα, από το 2005, την πόλη του Μεξικό. Το αποτέλεσμα; Περισσότεροι από 350.000 άνθρωποι εργάζονται και καλλιεργούν ελεύθερα έχοντας ιδρύσει περί τις 340 ορθόδοξες εκκλησίες με τη φροντίδα και τη βοήθεια του Μητροπολίτη Αθηναγόρα και της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Επομένως, το βιβλίο που παρουσιάζουμε είναι μια προσπάθεια ανάδειξης της Θε-ανθρωπολογίας της Απελευθέρωσης για την οποία μιλάει στο πόνημά του ο Παναγιώτης Μπούρδαλας, έχοντας οδηγό την ορθόδοξη θεολογική σκέψη, καθώς σε σχέση με το προηγούμενο παράδειγμα ούτε γνωστή είναι στο ευρύτερο κοινό, δηλαδή σε έναν λαό που δηλώνει κατά 92% χριστιανός ορθόδοξος, αλλά και κανείς από τους φορείς δεν προσπάθησε ποτέ να μας γνωρίσει. Βεβαίως, εξαιρέσεις υπάρχουν και μάλιστα, χωρίς να είμαι κόλακας ή να κάνω την παραμικρή διαφήμιση, θα μνημονεύσω ιδιαίτερα τις τρεις πρώτες 2014-2016, ομιλίες του Μητροπολίτη Αργολίδας στην εορτή των Τριών Ιεραρχών οι οποίες, κατά τη γνώμη μου, αποτελούν μια καλή βάση για την εύκολη κατανόηση δύσκολων θεολογικών σχημάτων στο πλαίσιο αυτής της ορθόδοξης πρότασης. Εξάλλου και ο ίδιος ο συγγραφέας τονίζει το κενό ενημέρωσης σε πολλά σημεία του κειμένου και με διάφορες ευκαιρίες.
Ουσιαστικά, υπάρχει μια ημερομηνία και ένα γεγονός που επιτρέπει τη σύγχρονη προσέγγιση του θέματος και γύρω από το οποίο ο Παναγιώτης οργανώνει τη σκέψη του. Πρόκειται για το 2016 και την Μεγάλη Σύνοδο των Ορθόδοξων Εκκλησιών στο Κολυμπάρι της Κρήτης, μετά από πενήντα χρόνια προετοιμασίας! Η Σύνοδος αυτή ασχολήθηκε με μια σειρά από σημαντικά θέματα στα οποία γίνεται αναφορά από τον συγγραφέα με διάθεση «κριτικά υποστηρικτική», κι αυτό είναι ένα επίσης δυνατό σημείο του πονήματος καθώς, όπως σημειώνει ο ίδιος, θέτει την προσωπική του «άποψη, αντίληψη και στάση μέσα στο συλλογικό γίγνεσθαι τόσο της ιστορίας όσο και της ορθόδοξης εκκλησιαστικής συλλογικής αυτοσυνειδησίας». Σχόλια κριτικά απέναντι στο ρόλο και τις στάσεις της Εκκλησίας «διότι δεν παύω να έχω προσωπική ελευθερία, συνείδηση, άποψη και στάση. Υποστηρικτικά, διότι κανένα σημείο των αποφάσεων πριν, κατά και μετά τη Μεγάλη Σύνοδο δεν με κάνει να κρατήσω στάση μη υποστηρικτική».
Θα φανεί περίεργο στον αναγνώστη πως η ενδιαφέρουσα αυτή υπενθύμιση βρίσκεται στη μέση του πονήματος και όχι ως δήλωση των προθέσεων του συγγραφέα στην αρχή του. Η εξήγηση που δίνω είναι πως έχει προηγηθεί μια από τις πιο ευαίσθητες και σημαντικές παρουσιάσεις του βιωματικού τρόπου με τον οποίο ο ορθόδοξος κόσμος αντιλαμβάνεται ζητήματα πίστης, ύπαρξης και κοινωνικών σχέσεων ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές της ύπαρξής του, όπως για παράδειγμα, στο Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων.
Ο ίδιος ο συγγραφέας, παρουσιάζοντας εαυτόν ως παράδειγμα, ακολουθεί με το ένστικτο και την προσωπική βιωματική διαίσθηση, τα βήματα της προσωπικής του ζωής μέσα στην ίδια του την οικογένεια. 2 θάνατοι και 2 θαύματα θα είναι η βιωματική εισαγωγή στην ουσία του διαλόγου ανάμεσα στην ανθρωπολογία και τη θεολογία. Και οι δυο αφορούν τον ίδιο και τη μητέρα του η οποία χάνει τη μάχη με το θάνατο στο νοσοκομείο που την έχουν μεταφέρει και ενώ ακόμη και η εκκλησία του χωριού προετοιμάζεται για την εξόδιο ακολουθία, η μητέρα επανέρχεται στη ζωή. Καιρό μετά θα εκμυστηρευτεί στον Παναγιώτη πως από ψηλά είδε τα πάντα, τον αγώνα των γιατρών, το κλάμα του συζύγου, το ακίνητο σχεδόν παγωμένο σώμα της. Και όταν τη δεύτερη φορά ο βιολογικός της θάνατος είναι πια γεγονός, τότε συμβαίνει η χριστιανική αναγέννηση του Παναγιώτη, δηλαδή το δεύτερο θαύμα.
Τα παραδείγματα συνεχίζουν για να ενισχύσουν την ιδέα πως η χριστιανική πίστη είναι στάση ζωής, που απελευθερώνει από τον ατομικισμό και τα νέα πρότυπα ενός ανταγωνιστικού ανθρώπου ξεκομμένου από τις έννοιες της κοινότητας, της αλληλεγγύης και της κοινής προσπάθειας και του προορισμού. Ο συγγραφέας οδηγεί τα δύσκολα θεωρητικά θεολογικά σχήματα μιας Θε-ανθρωπολογίας της απελευθέρωσης, να περάσουν, να διαχυθούν, μέσα σε παραδείγματα καθημερινού κοινωνικού βίου και στάσεων ζωής όπου η αναζήτηση νοήματος δεν είναι μια θεωρητική άσκηση του μυαλού αλλά μια καθημερινή, ασυνείδητη ίσως, πρακτική.
Η αναφορά στον παπα-Ανδρέα του χωριού του που δεν έμεινε απλά στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα, αλλά βγήκε στην κοινωνία, στο καφενείο, να ζήσει με τους συντοπίτες του. Του παπα-Γιάννη και του τεράστιου έργου του στα προσφυγικά της Πάτρας. Του παπα-Νίκου που δεν ξέχασε πως ο ορθόδοξος κόσμος λειτούργησε με τρόπο δημοκρατικό, αναδεικνύοντας πραγματικά την εκκλησία σε αυτό που ήταν πάντα: τόπος λατρείας και τόπος συνέλευσης των χριστιανών για την λήψη αποφάσεων. Αλλά στα παραδείγματα, αναφέρονται και πολλοί λαϊκοί. Η κ. Μαρία Παπαγιάννη, η καθηγήτρια της αγάπης. Ο Θεολόγος Σωκράτης Νίκας, δημοκράτης, αγωνιστής, αληθινός ορθόδοξος και γλυκά ανθρώπινος, για να φτάσω στο εκπληκτικό παράδειγμα της χήρας κυρα-Παναγιώτας στα Καλάβρυτα που θα σώσει και θα περιθάλψει έναν τραυματισμένο αυστριακό στρατιώτη παρά την αντίθεση των γυιών της. Όταν μετά το Ολοκαύτωμα ο γυιός της ο Γιωργής θα συλληφθεί ως αντιστασιακός και θα οδηγηθεί στο κολαστήριο της οδού Μέρλιν στην Αθήνα, ένας στρατιώτης θα τον αναγνωρίσει και θα τον βοηθήσει να ξεφύγει και να σωθεί. Η ανταπόδοση ψυχής στο μεγαλείο της. Ο στρατιώτης ήταν ο ίδιος που του είχε σώσει τη ζωή η χήρα κυρα-Παναγιώτα.
Μέσα από αυτήν τη βιωματική διαδρομή ο Παναγιώτης Μπούρδαλας μπορεί ευκολώτερα να μας οδηγήσει σε σχήματα που δύσκολα θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε, ιδιαίτερα όσοι δεν έχουμε άμεση επαφή με τη Θεολογία. Γιατί πως αλλιώς να καταλάβουμε τις «Άκτιστες Θείες Ενέργειες εντός κτιστής φύσης», την σύνθεση και την αντίδοση ιδιωμάτων, τον εκκλησιολογικό απολλιναρισμό, ή τον εκκλησιαστικό νεστοριανισμό και διάφορους άλλους όρους και λέξεις της θεολογικής γλωσσικής ιδιαιτερότητας, παρά μόνο με το βίωμα!
Έτσι, ο Παναγιώτης αναφέρεται κριτικά σε μια σειρά από άλλα ζητήματα όπως η πρόσφατη υγιειονομική κρίση, ο κορονοϊός όπως λέμε, ή ακόμα η μεγάλη, η τεράστια σύγκρουση, παρότι δεν την αναφέρει με τις λέξεις αυτές, στο εσωτερικό του ορθόδοξου κόσμου που εμφανίζεται ευγενικά ως ασυμφωνία μεταξύ του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και του Ρωσικού Πατριαρχείου. Μέρος αυτής της σύγκρουσης είναι οι θέσεις των εκκλησιών για τον πόλεμο στην Ουκρανία. Μέρος αυτής της σύγκρουσης είναι και η χαρά του Ρωσικού Πατριαρχείου για την ελεύθερη είσοδο στην Αγία Σοφία μιας και … δεν θα πληρώνουμε εισιτήριο για την είσοδό μας, τώρα που μετατράπηκε σε τζαμί από τον ισλαμοφασίστα Ερντογάν.
Φτάνοντας στο τέλος αυτής της παρουσίασης θα ήθελα να χρησιμοποιήσω ένα μικρό απόσπασμα για να ορίσω εν είδει επιλόγου την Θε-ανθρωπολογία της απελευθέρωσης όπως την προτείνει ο συγγραφέας κάτω από τον τίτλο του κεφαλαίου «Οι Χριστιανοί ως αλάτι του Κόσμου» και σε σχέση με την δυτική Θεολογία της απελευθέρωσης.
«Οι κατά συνείδηση άνθρωποι», γράφει, «αποτελούν το αλάτι που συντηρεί, όχι τον κόσμο, αλλά την πλευρά εκείνη που μάχεται με την κάθε μορφή αλλοτρίωσης του ανθρώπινου προσώπου εσωτερικά και εξωτερικά. Οι κατά συνείδηση όμως Χριστιανοί αποτελούν και αλάτι που συντηρεί ό,τι κερδίζεται απ’ όλους τους ανθρώπους καλής θέλησης, χριστιανούς και μη, αλλά και νοστιμεύει κάθε πλευρά της ζωής με τον αέρα της ανακαίνισης των πάντων, με τον αέρα της Ανάστασης του Ιησού και το Φωτισμό του πνεύματος».
Εδώ βρίσκεται και το νόημα της απελευθερωτικής θε-ανθρωπολογίας που περιγράφει και αναδεικνύει ο Παναγιώτης Μπούρδαλας, δίνοντας στον αναγνώστη πλήθος ερεθισμάτων για να αναζητήσει ο ίδιος τα δικά του βιωματικά στοιχεία κατανόησης της ύπαρξής του και της σχέσης του με τους άλλους. Χαίρομαι που είχα την ευκαιρία να διανύσω την απόσταση από την Αχαϊκή Γη έως τα πέρατα του Κόσμου. Χαίρομαι επίσης για τα ερεθίσματα που δέχτηκα διαβάζοντας το βιβλίο παρότι δεν είναι ένα πεδίο που γνωρίζω. Δεν είχα καθόλου την αίσθηση πως χάνω το χρόνο μου ψάχνοντας να βρω πρόσθετες εξηγήσεις και στοιχεία για το περιεχόμενό του. Το αντίθετο!
Εύχομαι να είναι καλοτάξιδο και να χαρίσει σε κάθε αναγνώστρια και αναγνώστη ακόμη περισσότερα ερεθίσματα για να γνωρίσει και να κατανοήσει. Εύχομαι να συμβάλει σε μια καλύτερη προσέγγιση όλων αυτών των σημαντικών θεμάτων, ιδιαίτερα σήμερα που η κοινωνική περιθωριοποίηση μεγάλων ομάδων πολιτών σε όλον τον κόσμο, δημιουργεί τις προϋποθέσεις πρωτίστως μιας βάρβαρης διανοητικής φτωχοποίησης και στη συνέχεια οικονομικής. Συγχαρητήρια Παναγιώτη καλοδεχούμενο να γίνει παντού.
Ναύπλιο, 4 Φεβρουαρίου 2023.
[1] Ο Γιώργος Κόνδης είναι κοινωνιολόγος, Ε.ΔΙ.Π. στο Τμήμα Παραστατικών & Ψηφιακών Τεχνών, της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
