Μια νέα θεατρική πρόταση της Καλαβρυτινής απελευθέρωσης
από τη συγγραφέα Αναστασία Ευσταθίου[1]
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα[2]
Ι. Προλογικά
Για την σύγχρονη ιστορία της Χώρας, όσον αφορά την εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση του 1821, υπάρχουν τρεις τάσεις για την ανάγνωσή της. Μια κοσμοπολίτικη ανάγνωση, που προσπαθεί να την αναθεωρήσει για λόγους πολιτικού ρεαλισμού, στα πλαίσια της λεγόμενης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και των σχέσεων με την Τουρκία. Μια συντηρητική, που στο όνομα της προηγούμενης, αντιστέκεται σε κάθε επιστημονική έρευνα που αλλάζει κάποια από τα δεδομένα και την ερμηνεία της. Και μια τρίτη, που στέκεται ανεξάρτητα από τις δύο προηγούμενες. Δεν επηρεάζεται από τον λεγόμενο πολιτικό ρεαλισμό, ούτε αποδέχεται ό,τι βρήκε άκριτα και αντιεπιστημονικά. Ανοίγεται σε μια πλήρη και ολιστική θεώρηση.
Στα πλαίσια της τρίτης άποψης συμμετέχω σήμερα, παρότι δεν είμαι ιστορικός αλλά απλός ιστοριοδίφης και συγγραφικός ερευνητής του ευρύτερου γενέθλιου τόπου. Πρόκειται για την ευρύτερη κοιλάδα του Βουραϊκού και την πρώην έδρα του Καζά Καλαβρύτων, δηλαδή την Κέρτεζη. Βγάζω στην επιφάνεια κάποια παλιά, αλλά και νέα στοιχεία. Στη συνέχεια δίνω και τις δικές μου ερμηνείες σ’ αυτά. Κατ’ ακολουθία όλων των προηγούμενων, κάνω και κάποιες προτάσεις είτε σε στενό είτε σε ευρύτερο επίπεδο.
Μια τέτοια πρόταση, λοιπόν, έκανα το 2021 με αφορμή τα 200 χρόνια από την επανάσταση. Ήταν μια εναλλακτική μορφή της αναπαράστασης, με βάση τις σημαντικές βελτιώσεις της ιστορικής αλήθειας για την απελευθέρωση των Καλαβρύτων και με άλλη καλλιτεχνική δομή.
Δεν μπορεί, λοιπόν, να είναι στο περιθώριο, λιγότερο ή περισσότερο, η μυστική συνάντηση της Βοστίτσας, οι προετοιμασίες στην Αγία Λαύρα πριν τις 17 Μάρτη, η ορκωμοσία στην ολονυκτία στην εορτή του Αγίου Αλεξίου (17 Μάρτη), η διακήρυξη του Π. Π. Γερμανού στους ξένους προξένους της Πάτρας και τέλος και κυρίως ο αρχηγικός ρόλος του Κερτεζίτη οπλαρχηγού Αναγνώστη Δημητρίου Στριφτόμπολα στην απελευθέρωση των Καλαβρύτων!
Εδώ θα ήθελα να σημειώσω το διπλό του ρόλο, ως δασκάλου και απόφοιτου της Μεγάλης του Γένους Σχολής, αλλά και ως του πιο έμπειρου και πιο οργανωμένου οπλαρχηγού τις μέρες του μεγάλου ξεσηκωμού του 1821, αλλά και «μπεσαλή»! Έχουν να κάνουν, πριν απ’ όλα, με τον πρωταγωνιστικό του ρόλο στην προετοιμασία του ξεσηκωμού στην Αγία Λαύρα πριν, αλλά και μετά την ορκωμοσία στην ολονυκτία της εορτής του Αγίου Αλεξίου εκεί, 16 προς 17 Μαρτίου το 1821.
Κατά δεύτερο λόγο στην απελευθέρωση των Καλαβρύτων, όπου κατάφερε με τις δαιμόνιες πολεμικές του ικανότητες και τη φήμη της «μπέσας» του που τον συνόδευε, να εξαναγκάσει τον βοεβόδα Αρναούτογλου σε παράδοση στις 21 Μαρτίου. Στη συνέχεια δεν παρέλειψε στις 22 να απελευθερώσει και την Κέρτεζη, στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε. Αφήνω για άλλη συζήτηση το τεράστιο στρατηγικό ρόλο του στη μεγάλη νίκη στην πρώτη ανοικτή μάχη στο Λεβίδι, ουσιαστικά μόνος αυτός με 48 άνδρες, απέναντι σ’ όλο το στρατό του Πασά της Τρίπολης, όπου και έπεσε νεκρός.
ΙΙ. Η συνεργασία μου με τη συγγραφέα του νέου θεατρικού
Είναι αλήθεια ότι τον άμεσο τόνο στο ευρύ κοινό τον δίνουν οι επίσημοι εορτασμοί και το πολύ παλιό πλέον θεατρικό κείμενο, δηλαδή από τη δεκαετία του 1960. Θεωρώ ευτύχημα όμως ότι χαιρέτησε το 2021 το σχετικό μου βιβλίο[3] και ο Δήμαρχος Καλαβρύτων Θανάσης Παπαδόπουλος, έστω κι αν κάποιες προτάσεις μου σ’ αυτό καθυστερούν να υλοποιηθούν.
Μία απ’ αυτές ήταν η εκπόνηση και ενός νέου θεατρικού, ως μια εναλλακτική θεατρική και ιστορική πρόταση για την απελευθέρωση των Καλαβρύτων. Τέτοια, που να συνθέτει τις επιβεβαιωμένες ιστορικές αλήθειες με τις νέες που έχουν έλθει στο φως, ήδη κάποιες από τη δεκαετία του 1980.
Είναι επίσης ευτύχημα ότι προλόγισε το εν λόγω βιβλίο μου ο δικηγόρος και Καλαβρυτινός Γιώργος Β. Μάρκου. Έτσι λειτούργησε ως καταλύτης και ενώθηκαν οι δικές μου προτάσεις μ’ αυτές του αδελφού του Κώστα, χωρίς να έχουμε εκ των προτέρων συνεννοηθεί. Από τότε είμαστε σ’ ένα συντονισμό με τον Κώστα, όχι για αμιγείς πολιτικούς λόγους, αλλά για ιστορικούς κατά πρώτο λόγο, αλλά και καλλιτεχνικούς σε δεύτερο. Γι’ αυτό είμαστε εδώ σήμερα, μαζί με δύο ακόμα γνωστούς συμπολίτες των Πατρών και φυσικά την συγγραφέα.
Με πρωτοβουλία του Κώστα Μάρκου βρεθήκαμε και γνωριστήκαμε από κοντά με τη συγγραφέα του βιβλίου που παρουσιάζουμε σήμερα, αλλά και συνάδελφο στην εκπαίδευση. Στα ζητήματα που αφορούν γενικότερα την ιστορία εκείνης της περιόδου περί το 1821, βρήκαμε πολλά κοινά. Έκτοτε αποκτήσαμε χημεία και πολλές ωσμώσεις.
Η Αναστασία Ευσταθίου θεωρείται έμπειρη στη συγγραφή τέτοιων θεατρικών. Είναι μεγάλη θεωρώ η προσφορά της και με το εν λόγω θεατρικό έργο. Έτσι της έδωσα την πλήρη στήριξή μου. Γι’ αυτό και της παρέδωσα όσα στοιχεία είχα δημοσιεύσει στο πρόσφατο σχετικό βιβλίο μου, αλλά και άλλων που δημοσιεύτηκαν αργότερα με ένα μεγάλο παράρτημα στην επανέκδοσή του.
Είμασταν σε επαφή και συζητούσαμε τόσο τα ιστορικά στοιχεία, όσο και τη μορφή. Βεβαίως η συγγραφέας είχε ως βάση πολλά και φυσικά πιο έγκυρα βιβλία πάνω στα οποία και στηρίχτηκε επίσης. Τα αναφέρει στο εν λόγω θεατρικό της βιβλίο, που έχουμε μπροστά μας, με τον τίτλο: «Είτε θάνατος! Είτε Λεφτεριά!».
Να σημειώσουμε προσθετικά πως είχε παρουσιάσει πριν λίγο καιρό άλλο θεατρικό στα Καλάβρυτα με ερασιτέχνες ηθοποιούς της Νωνάκριδας και της ίδιας ιστορικής περιόδου με το τοπικό του σύλλογο «Αναγέννηση Ακράτας». Τότε η παράσταση συνολικά απέσπασε πολλά και ευμενή σχόλια. Την χάρηκα πολύ και ο ίδιος. Οι θεατρικές αυτές προσπάθειες της Ακράτας συνεχίζονται και φέτος!
ΙΙΙ. Η μορφή του θεατρικού
Διάβασα και ξαναδιάβασα το θεατρικό και ως εκπαιδευτικός. Μου άρεσε και το είπα στη συγγραφέα. Έκανα ελάχιστες παρατηρήσεις. Στο έργο ο Μακρυγιάννης ιστορεί, ο Π. Π. Γερμανός εμφανίζεται έως τις 17 Μαρτίου στην Αγία Λαύρα και στις 25 στην Πάτρα ως ηγέτης εκκλησιαστικός και ο Αναγνώστης Στριφτόμπολας παίζει πρωταγωνιστικό στρατιωτικό ρόλο στα Καλάβρυτα. Πρόκειται για τα τρία πρωταγωνιστικά πρόσωπα του θεατρικού. Μαζί τους μια μεγάλη γκάμα προκρίτων, οπλαρχηγών, εκκλησιαστικών και λαϊκών αγωνιστών. Μια νέα ακόμη καινοτομία: Η συμμετοχή γερόντων, μοναχών και γυναικών.
Η είσοδος στο θεατρικό μάλιστα του Γιάννη Μακρυγιάννη, αγωνιστή της Ρούμελης, πρωταγωνιστή για σύνταγμα την 3η του Σεπτέμβρη το 1843 και γνωστό εκφραστή του «είμαστε εις το εμείς», αντί του ατομικού «εγώ», είναι επιτυχημένη πέρα ως πέρα. Έτσι αντιλαμβάνομαι ως αναγνώστης/θεατής, αλλά και ως εκπαιδευτικός, το όμορφο πέρασμα της ιστορίας του ξεσηκωμού στις σημερινές γενιές.
Ανεβάζει τα γεγονότα το θεατρικό κείμενο σε άλλο επίπεδο και ταυτόχρονα δίνει και μια εκπαιδευτική όψη, αναγκαία για όλες τις σημερινές γενιές και όχι μόνο των μαθητών και μαθητριών. Δίνει τη δυνατότητα, όχι μόνο για τα γνωστά εξωτερικά θεατρικά παιξίματα, αλλά και για αίθουσες πόλεων ή σχολείων.
Παράλληλα οι πολλές πράξεις, αφενός δεν αφήνουν τον θεατή να κουραστεί κι αφετέρου έχουν μια σπουδαία παιδαγωγική πλευρά για την πλήρη γνώση των γεγονότων. Η εικόνα του Μακρυγιάννη να εξιστορεί ως συγγραφέας μ’ ένα δικό του βιβλίο, σύμβολο και της επιστημονικής πολύπλευρης έρευνας, δίνει το στίγμα ενός κύκλου πολύμορφων απόψεων και προσεγγίσεων.
Οι ορκωμοσίες των Φιλικών μετά το 1817, η μυστική συνεύρεση στη Βοστίτσα (Αίγιο), το σχέδιο του Παλαιών Πατρών Γερμανού και των λοιπών να μη πέσουν στην παγίδα του Πασά της Τριπολιτσάς, η πολεμική ετοιμότητα στην Αγία Λαύρα πριν την ιστορική ημέρα του Αγίου Αλεξίου, η ορκωμοσία στις 17 Μαρτίου την ημέρα της εορτής από τον Π. Π. Γερμανό και ο ευρύτερος σχεδιασμός του ιδίου, αφενός για τον ξεσηκωμό της Πάτρας (25 Μαρτίου στην πλατεία Αγίου Γεωργίου) και αφετέρου για τη διακήρυξή του προς τους Προξένους των ευρωπαϊκών κρατών της Πόλης, μας δίνουν όλο το αναγκαίο υλικό, πριν φτάσουμε στην απελευθέρωση των Καλαβρύτων και άλλων Κωμοπόλεων της περιοχής του μεγάλου ορεινού αυτού Καζά.
Στην απελευθέρωση των Καλαβρύτων αναδεικνύεται στη θέση που του αρμόζει ο δάσκαλος και οπλαρχηγός Αναγνώστης Στριφτόμπολας, αυτός που επειδή έπεσε νεκρός στη μεγάλη πρώτη ανοικτή νίκη στο Λεβίδι, αυτός όμως που βρέθηκε από πολλούς στα αζήτητα.
Η συγγραφέας δεν μένει μόνο στη έδρα του Καζά (στα Καλάβρυτα, όπως εδώ και 50 χρόνια), αλλά βάζει στο έργο και την απελευθέρωση όλων των κωμοπόλεων του εν λόγω καζά και προς όλες τις κατευθύνσεις.
IV. Οι όψεις της επανάστασης
Με διάφορους τρόπους στους διαλόγους των συμμετεχόντων ιστορικών προσώπων, αλλά και στους μονολόγους του Γιάννη Μακρυγιάννη, ξετυλίγονται και οι τέσσερις πλευρές της επανάστασης, έστω και ανισομερώς. Κι ας μην είχαν συνέχεια στα επόμενα χρόνια της αρχικής απελευθέρωσης: πλιάτσικο, δυσβάστακτα δάνεια στους Άγγλους, εμφύλιος πόλεμος, υποταγή πολλών στα στρατεύματα του Ιμβραήμ, δολοφονία του Καποδίστρια, φυλακίσεις πρωταγωνιστών, ερχομός των Βαυαρών, υποταγή στη Δύση…
α) Η πατριωτική πλευρά φαίνεται να είναι κυρίαρχη στο θεατρικό κείμενο. Αρχικά ο Μακρυγιάννης μονολογεί: «Ο Θεός θέλησε να κάμη νεκρανάσταση εις την πατρίδα μου και με αξίωσε και εμένα να δουλέψω κατά δύναμη λιγότερη από το χειρότερο πατριώτη μου Έλληνα». Την οπτική αυτή δίνει και ο Βασίλης Πετμεζάς λέγοντας: «Ως πότε θα είμαστε υπόδουλοι εις τους Οθωμανούς;». Στο κλίμα αυτό συμφωνεί και ο Σολιώτης, παίρνοντας το λόγο από τον επίσκοπο Προκόπιο: «Να κάνουμε το χρέος μας στην Πατρίδα, σοφά το λες, γέροντα».
Και πάλι με το στόμα του Μακρυγιάννη δίνεται το σήμα: «Και τότε λέγονται έθνη, όταν είναι στολισμένα με πατριωτικά αισθήματα. Ταναντίον λέγονται παλιόψαθες των εθνών και βάρος της γης». Και υπογραμμίζει ο Αναγνώστης Στριφτόμπολας: «Χορτάσαμε το λόγια τα μεγάλα. Δεν ακούτε τούτη της γης που βράζει σαν ηφαίστειο; Δεν νοιώθετε τα πόδια σας να τρέμουν στην προσταγή των προγόνων μας;».
β) Η κοινωνική όψη δεν απουσιάζει. Αντίθετα βγαίνει στην επιφάνεια με πολλούς τρόπους. Με το στόμα του Φωτήλα ακούγεται: «Δε βαστά άλλο η καρδιά μου να βλέπει τα παιδιά και τα εγγόνια μου σκλαβωμένα. Καλά στοχάζεσαι, Νικόλαε Σολιώτη». Και να απαντά ο γέροντας Προκόπιος: «Νάτανε μόνο η σκλαβιά, άρχοντα Φωτήλα! Οι Οθωμανοί αρπάζουν τις κόρες μας κι αναγκαζόμαστε να τις κρύβουμε». Μπαίνουν όμως και ρεαλιστικά ζητήματα στο τραπέζι: «Η κλεφτουριά κυνηγήθηκε κι έφυγαν οι γενναίοι άνδρες για τα Ιόνια νησιά. Άνδρες που τους έχει ανάγκη ο τόπος για να σηκώσουνε τα όπλα».
Μα και στη συμμετοχή του αγώνα έχουμε τις γυναίκες και τους καλογέρους, έτσι όπως έδωσε κατεύθυνση και ο Π. Π. Γερμανός στην Αγία Λαύρα, στην προετοιμασία, πριν του Αγιά ‘λεξιού: «Φέρετε ζαϊρέδες. Γυναίκες, ετοιμάστε τους φούρνους, Βοηθήστε του καλογέρους. Τόσο κόσμο δεν ματάδαμε στη Μονή…».
Και μετά την απελευθέρωση των Καλαβρύτων και άλλων πόλεων και κωμοπόλεων του Μωριά, έχουμε ένα γέροντα παππού, να υπογραμμίζει προς τον Μακρυγιάννη τη κοινωνική πλευρά: «Αυτά είν’ τα λόγια τα μυαλωμένα, στρατηγέ Μακρυγιάννη! Τούτοι οι δεσποτάδες, οι καπεταναίοι, οι μοναχοί, τούτοι οι απλοί άνθρωποι του λαού, οι φιλόπατροι εργάτες και αγρότες της γης, οι μανάδες που έχασαν τους άνδρες και τους γιούς τους στις μάχες, εμείς, οι γέροντες που δώσαμε παιδιά και εγγόνια στον Αγώνα, ούλοι μας συνεισφέραμε το κατά δύναμη στις ανάγκες της πατρίδας».
γ) Μα νάσου και η ταξική, κι ας ονομάστηκε έτσι μετά από πενήντα χρόνια στην Ευρώπη. Ομιλεί ο Βασίλης Πετμεζάς και σημειώνει πριν τον ξεσηκωμό: «Άρχοντα Σωτήρη Χαραλάμπη, μας αδίκησαν κατάφορα τόσα χρόνια. Μας έπνιξαν στους φόρους και τα δοσίματα. Δεν πάει άλλο!» Μα και ο Π. Π. Γερμανός δείχνει και προς τα εκεί: «Η φυλή των Οθωμανών υπερέβη το μέτρο των ανομιών»!
δ) Η χριστιανική, ή μάλλον μια όψη της χριστιανικής απελευθέρωσης, είναι παρούσα. Είναι αλήθεια ότι είχαμε πολλές τάσεις από τους χριστιανούς. Απ’ αυτούς που αλλαξοπίστησαν στ’ αλήθεια ή φαινομενικά, μέχρι τους νεομάρτυρες. Οι πρώτοι έδωσαν τους κρυφοχριστιανούς και οι δεύτεροι γέμισαν το εκκλησιαστικό μαρτυρολόγιο από νεαρούς μέχρι τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο τον πέμπτο!
Στο θεατρικό βεβαίως δεν φαίνεται η άποψη ούτε όσων πίστεψαν στη γραμμή του Ρήγα Βελεστιλνή, ούτε στου Κοσμά του Αιτωλού, γιατί απλούστατα είχαμε περάσει σε νέα φάση του Αγώνα. Μα ούτε πλέον η παλιά γραμμή των Φαναριωτών μπορούσε να περπατήσει, δηλαδή η πτώση των Οθωμανών από τα μέσα. Είναι ξεκάθαρη στο θεατρικό μια επαναστατική θεολογία, που παρότι εκατό πενήντα χρόνια αργότερα ονομάστηκε στη Λατινική Αμερική «θεολογία της απελευθέρωσης», τη συναντάμε εδώ ζωντανή.
Εκφραστές αυτής της θεολογικής γραμμής στην πράξη και στο έργο είναι ο στρατηγός Μακρυγιάννης, ο επίσκοπος Προκόπιος, ο Π. Π. Γερμανός, αλλά και πολλοί απλοί ιερείς, μοναχοί και λαϊκοί. Όλοι αυτοί δεν ακολούθησαν τη γραμμή των νεομαρτύρων ή κάποιων φιλικών, όπως ο τότε κερτεζίτης μοναχός και δάσκαλος των Αγίων Θεοδώρων Καλαβρύτων Δοσίθεος Τσιβίλης, που έδιναν βάρος στην παιδεία. Οι πρωταγωνιστές χριστιανοί εκείνοι έπαιξαν με τη πνευματική φωτιά, δηλαδή με το αίμα των άλλων και το δικό τους, χωρίς να λείπουν και τα ακραία αρνητικά φαινόμενα, αλλά και οι ηρωϊσμοί!
Έτσι ακούμε πολλές φορές από τους οπλαρχηγούς να εκφράζουν αυτό το ακραίο όριο, πριν την ολονυκτία για τον Άγιο Αλέξιο και την ορκωμοσία που ακολούθησε στην Αγία Λαύρα: «Είτε θάνατος, είτε λεφτεριά!».
Ας
ελπίσουμε να είναι καλοτάξιδο όχι μόνο ως βιβλίο με αναγνώσεις αυτό το θεατρικό
κείμενο, αλλά κυρίως να το δούμε ως θεατές να παίζεται σε πολλά μέρη και
χώρους, φυσικά και στα Καλάβρυτα… Ως κερτεζίτης πολύ θα ήθελα να παιζόταν
κάποια στιγμή και στην Κέρτεζη!
[1] Η βιβλιοπαρουσίαση έγινε στο Επίκεντρο της Πάτρας την Πέμπτη 23 Μαρτίου 2023. Στο τραπέζι από αριστερά προς δεξιά: Παναγ. Μπούρδαλας (εισηγητής), Αναστασία Ευσταθίου (συγγραφέας), Κώστας Μάρκου (συντονιστής), Σία Αναγνωστοπούλου (εισηγήτρια).
[2] Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός ως φυσικός, πτ. θεολογίας, συγγραφέας και ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης.
[3] Πρόκειται για το βιβλίο: Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας «Όταν παιδεία και ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821» με υπότιτλο «Ανάμεσα στα βουνά και την Κέρτεζη», εκδόσεις Αρμός 2021. Πρόλογος Γεώργιος Β. Μάρκου.
