Κέρτεζη: Η 1η οθωμανική οικονομική απογραφή (1460)
Α΄ ΜΕΡΟΣ

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ
Βρισκόμαστε στην πρώτη φάση της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο. Οι Οθωμανοί πραγματοποιούσαν ανά περιόδους οικονομικές απογραφές. Συντάσσονταν στην παλαιοτουρκική γλώσσα (είδος αραβικής). Τα έγγραφα φυλάσσονται μέχρι τις ημέρες μας στα γενικά αρχεία του σημερινού κράτους της Τουρκίας…
Ήλθα σε επαφή με ιδιωτική ελληνική εταιρεία, που διαχειρίζεται και μεταφράζει τα εν λόγω έγγραφα, αρχικά στην νεοτουρκική γλώσσα και τέλος στην ελληνική. Αρχικά ήλθε στα χέρια μου η οικονομική απογραφή του 1583 για την Κέρτεζη[1] και μετά από ένα χρόνο του 1460-63.
Έτσι ήλθαν τα μεν πρώτα έγγραφα στα χέρια μου, στον χρηματοδότη,[2] αλλά και σε κάποια ελάχιστα ακόμη θεσμικά πρόσωπα.[3] Όσον αφορά τα δεύτερα (1460-63) είναι, κατά το κλείσιμο του βιβλίου, μόνο στα δικά μου χέρια και στο νέο μας χρηματοδότη.[4]
Καταλήξαμε αρχικά στην απογραφή του 1583, όχι γιατί ήταν η παλαιότερη, αλλά γιατί ήταν η πληρέστερη από παλαιές απογραφές που βρέθηκαν. Παρόμοια ονόματα και με ελλιπή στοιχεία υπήρχαν και σε παλαιότερη απογραφή. Την απογραφή την ενδιαφέρουν οι άνδρες αρχηγοί των τότε οικογενειών (οι οποίοι αναφέρονται με τα ονοματεπώνυμά τους) και φυσικά ο φόρος που οφείλουν να πληρώσουν με βάση την αγροτοκτηνοτροφική παραγωγή και τους νερόμυλους. Εξαιρούνται ελάχιστοι αυτού του φόρου. Δεν υπάρχουν φόροι για ζώα!
Ι. ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ
Μέσω, λοιπόν, της ερευνητικής ιδιωτικής ομάδας καταφέραμε να φτάσουμε μέχρι τα Πρωθυπουργικά Αρχεία της Τουρκίας σε δύο φάσεις. Το Μάρτιο του 2023 είχαμε στα χέρια μας μια αρκετά αναλυτική οικονομική οθωμανική απογραφή του 1583!
«Αγαπητέ κύριε Μπούρδαλα,
Η μετάφραση και μεταγραφή του οθωμανικού φορολογικού καταστίχου του οικισμού Κέρτεζη (έτος 1583) έχει ολοκληρωθεί. Συνημμένα θα βρείτε τόσο τα αρχεία των μεταφράσεων (από τα παλαιοτουρκικά στα τουρκικά και στα ελληνικά) καθώς και τα αποσπάσματα των ψηφιακών αντιγράφων των επίμαχων σελίδων του καταστίχου…
Στην ονομασία των συνημμένων αρχείων δίνεται η πηγή, ο κωδικός του καταστίχου και οι σελίδες, όπου: BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (The Ottoman Archives of the Prime Minister’s Office, Αρχεία Πρωθυπουργίας της Κωνσταντινούπολης), TT: Tapu Tahrir.
Θα είμαι στη διάθεσή σας για οποιαδήποτε πληροφορία ή διευκρίνιση. Με εκτίμηση, Κωνσταντίνος Κουτσοδόντης, Σύμβουλος Αρχειακών & Γενεαλογικών Ερευνών».
Στη συνέχεια, Απρίλιος του 2024, είχαμε τα αντίστοιχα αρχεία της πρώτης οικονομικής οθωμανικής απογραφής της Κέρτεζης μεταξύ 1460-63, δηλαδή αυτή που ξεκίνησε μετά την πλήρη κατάληψη και κατοχή της Πελοποννήσου και τελευταίων της επαρχίας Καλαβρύτων!
«Αγαπητέ κύριε Μπούρδαλα,
Η μετάφραση και μεταγραφή των στοιχείων παραγωγής/φόρων της οθωμανικής φορολογικής απογραφής του οικισμού Κέρτεζη (έτος 1460-3) έχει ολοκληρωθεί. Συνημμένα θα βρείτε τα σχετικά αρχεία καθώς και το ψηφιακό αντίγραφο του καταστίχου.
Πηγή: BOA, TT1163, s.255, όπου ΒΟΑ: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Πρωθυπουργικό Γραφείο της Κων/πολης) το οποίο βρίσκεται πλέον με την ονομασία: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (Προεδρία της Τουρκικής Δημοκρατίας, Προεδρία Κρατικών Αρχείων, Οθωμανικά Αρχεία) και TT: Tapu Tahrir.

Θα είμαι στη διάθεσή σας για οποιαδήποτε πληροφορία ή διευκρίνιση.
Με εκτίμηση, Κωνσταντίνος Κουτσοδόντης, Σύμβουλος Αρχειακών & Γενεαλογικών Ερευνών…».
ΙΙΙ. ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ 1ης ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ
Έτσι, λοιπόν, βρέθηκε η πρώτη οικονομική απογραφή (1460-63) και ζητήσαμε να μεταφραστεί και να μας αποσταλεί.[5] Η πρώτη μετρά τον κεφαλικό φόρο σε «ακσιέδες», δηλαδή τα λεγόμενα «άσπρα», ενώ αυτή του 1583 (120 χρόνια μετά) σε «γρόσια». Ενδιάμεσα υπήρξε το νόμισμα «παράς», μεγαλύτερης αξίας από τα «άσπρα», αλλά μικρότερης από τα «γρόσια», που ήταν ασημένια. Οι αλλαγές έγιναν λόγω υποτιμήσεων.[6] Επομένως είναι μάλλον αδύνατον να συγκρίνουμε τους φόρους μεταξύ των δύο αυτών απογραφών.
Στην απογραφή αυτή έχουμε και τις εξής (τουρκικές) ορολογίες: «Ακτσές είναι το άσπρο (νόμισμα της Οθωμανικής περιόδου), Σπέντζα είναι ατομικός, κεφαλικός φόρος και Μούλκι η ιδιωτική ιδιοκτησία».[7]
Στην απογραφή του (1460-63), με συνολικό κεφαλικό φόρο 4.425 ακτσιέδες, ανάμεσα στον οποίο έχουμε και τον ατομικό κεφαλικό φόρο (σπέντζα) των κατοίκων (1.512 ακτσιέδες).
«Όσον αφορά την παραγωγή, δεν έχουμε επί μέρους ανάλυση σε ποσότητα παραγωγής. Τα δημητριακά αναφέρονται όλα μαζί και όχι σε επί μέρους είδη. Θεωρώ ότι αφορούν αυτά που τρώγονται από ανθρώπους, δηλαδή το σιτάρι, τη σίκαλη και το κεχρί (αφού τα βρίσκουμε στην απογραφή του 1583). Το κριθάρι τίθεται ξεχωριστά. Δεν έχουμε αναφορά βρώμης. Δεν υπάρχει φορολόγηση ζώων!
Σημαντική είναι η φορολόγηση των μουριών, που σημαίνει άνθηση της σηροτροφίας (παραγωγή μεταξιού από μεταξοσκώληκες), αλλά και πολλών οπωροφόρων δέντρων, χωρίς να κατονομάζονται. Φορολογούνται τόσο τα δέντρα, όσο και οι καρποί τους!
Έχουμε, όμως, αμπελώνες (αυτονόητο, αφού έρχονται από την εποχή της αρχαίας Κύναιθας), όπου φορολογούνται τόσο τ’ αμπέλια, όσο και το κρασί! Έχουμε ακόμη παραγωγή καρυδιών και λιναριού με αντίστοιχες φορολογήσεις. Σημαντική είναι η λειτουργία τεσσάρων μύλων, εννοείται νερόμυλων. Αξίζει να σημειώσουμε τη φορολογία των γάμων (νύφες). Θεωρώ ότι πρόκειται σίγουρα για τη φορολόγηση της προίκας πού’παιρνε ο γαμπρός από τους γονείς της νύφης!
Αξίζει, τέλος, να σημειώσουμε ότι δεν έχουμε μελίσσια και μέλι, αλλά ούτε φορολόγηση (ακόμη) των βοσκοτόπων. Δεν έχουμε επίσης φορολογία σε ταβερνεία. Αυτό δείχνει ότι η αύξηση της φορολογίας έγινε με το χρόνο κατάκτησης και τις οικονομικές ανάγκες της αυτοκρατορίας των Οθωμανών. Στον πίνακα που ακολουθεί, έχουμε αναλυτικά τις επιμέρους φορολογίες σε ακσιέδες (άσπρα)».[8]

Η Οθωμανική απογραφή του 1460-63 για την Κέρτεζη στα ελληνικά.
IV. ΟΙ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΕΡΤΕΖΗΣ
Κατά την μετάφραση του εγγράφου βλέπουμε ότι για την απογραφή αυτή «εκστρατεύουν με τη δική τους πανοπλία» ένας στρατιώτης με μία «μικρή σκηνή». Η απογραφή ξεκινά στη σελίδα 89 και συνεχίζει στη σελίδα 90 του καταστίχου!
Επί τη ευκαιρία βλέπουμε ότι πρόκειται για «Τιμάριο των Χασάν γιου του Ερέτνα και Σαΐντ γιου του Σαχ που λαμβάνουν μέρος στην εκστρατεία εθελοντικά. Καρπώνονται τους φόρους του τιμαρίου, από κοινού εκστρατεύουν».
Έχουμε λοιπόν: «χωριό Κέρτεζη τιμάριο των προαναφερόμενων». Σας αναφέρουμε τα ονοματεπώνυμα κάποιων κερτεζιτών από τους αναφερόμενους επικεφαλής των οικογενειών. Το σύνολο των επικεφαλής των οικογενειών είναι εξήντα (60). Επίσης αναφέρονται και δύο χήρες!
«Γιάννης Ζούνος, Νικόλας Τριγώνας, Γιάννης αδερφός του, Αλέξης Γαϊτάνης, Μιχάλης αδελφός του, Παύλος Γαϊτάνης, Γιάννης αδερφός του, Γιώργης Μουρκούνας, Πέτρος γέρος, Γιάννης γιος του, Δημήτρης Νάβρας, ….., Γιώργης Καστανιώτης,…., Γιώργης Εξαρχόπουλος, ……, Γιώργης Τσίμινας, ….., ΠαπαΝικόλας, …., Δημήτρης Ζαχλούμης, …., Μιχάλης Αρέθας, χήρα Λόντου, χήρα Χρίστα Θοδώραινα».
Τα πλήρη στοιχεία αυτά θα ανακοινωθούν και αναλυθούν στον τόμο Δ΄ της σειράς των ερευνών μου, ο οποίος θα αφορά την κοινωνιολογία της Κέρτεζης!
Εάν υποθέσουμε ότι κατά μέσο όρο οι πατριαρχικές οικογένειες (μαζί με παππούδες, γιαγιάδες και εγγόνια) τότε ήταν εξαμελείς, η Κέρτεζη το 1460 είχε περί τους 350 κατοίκους. Εάν θεωρηθούν οκταμελείς, τότε είχε περίπου 500 κατοίκους.
Να σημειώσουμε ότι κατά την πλήρη πληθυσμιακή απογραφή Grimani, που πραγματοποιήθηκε μετά από 240 χρόνια (δηλαδή το 1700) η Κέρτεζη είχε 61 οικογένειες με σύνολο 245 κατοίκους. Για την οθωμανική οικονομική απογραφή που έγινε το 1583 θα πούμε πολύ περισσότερα στο Β’ μέρος της έρευνάς μας.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ Β΄ ΜΕΡΟΣ.
1η Δημοσίευση: ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, φ. 91, ΙΟΥΛΙΟΣ 2025, ΒΟΥΡΑΪΚΕΣ ΝΥΞΕΙΣ, σελ. 29.
Παραπομπές
[1] greekgenealogist@gmail.com…, Δευ 6 Μαρ, 2023.
[2] Ο Δρ Νικόλαος Σωτ. Δουκλιάς δέχτηκε, μετά από συνεννόηση, να χρηματοδοτήσει κι αυτή την προσπάθεια. Τον ευχαριστούμε κι απ’ αυτή τη θέση.
[3] Ήδη έχω προτείνει τα εν λόγω έγγραφα να αναρτηθούν στο ιστορικό και διατηρητέο κτήριο των Τετρεμέλη-Στριφτόμπολα στην Κέρτεζη, όταν τελειώσει η ανακαίνισή του από τα παιδιά του Γρηγορίου Ηλ. Μπούρδαλα, ώστε να είναι στη διάθεση όλων.
[4] Μ’ ευχαριστίες, λοιπόν, και στον Ηλία Γρ. Μπούρδαλα.
[5] greekgenealogist@gmail.com …, ημερομηνία: 18 Απρ 2024, 6:53 μ.μ. θέμα: Κέρτεζη – Οθωμανική φορολογική απογραφή έτους 1460-3…»
[6] Κατά τον κ. Κωνσταντίνο Κουτσοδόντη, έχουμε συνοπτικά τα εξής (18.04. 2024): «Το άσπρο ήταν βασική νομισματική μονάδα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από το 14ο αιώνα και μετά. Με την πάροδο του χρόνου υποτιμήθηκε και δημιουργήθηκε η ανάγκη έκδοσης νέας νομισματικής μονάδας μεγαλύτερης αξίας που ήταν ο παράς. Αργότερα η Οθωμανική αυτοκρατορία έκοψε ένα πολύ μεγαλύτερο ασημένιο νόμισμα, κατ’ απομίμηση του γερμανικού groschen και το οποίο ονόμασε kuruş (ελληνικά ονομάστηκε γρόσι)».
[7] Εξήγηση, Κωνσταντίνος Κουτσοδόντης, (ειδικό σημείωμα), 18.04.2024.
[8] Το απόσπασμα αυτό, αλλά και άλλα οικονομικά στοιχεία βρίσκονται στο βιβλίο μου: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΜΠΟΥΡΔΑΛΑΣ, ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ, εκδ. ΑΡΜΟΣ, Ιούνιος 2024, σελ. 51-54.