Παρακμή, πόλεμος και νέοι αμπελώνες στα βουνά μας

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Ι. Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟΣ 

Η Ευρώπη γερνά δημογραφικά, αλλά γερνά και οικονομικά και πολιτικά. Ο πόλεμος έκλεισε επίσημα ήδη ένα έτος από τις 24 Φλεβάρη του 2022 με την εισβολή της Ρωσίας του νεοτσάρου Βλαντιμίρ Πούτιν στη σύγχρονη και νεαρή Ουκρανία. Δεν γνωρίζουμε εάν έπεσε στην παγίδα των Η.Π.Α., αλλά τα πράγματα δείχνουν περίπλοκα για το αν θα πάνε οι ισχυροί σε διπλωματική λύση ή ο πόλεμος θα αναβαθμιστεί σε Γ΄ παγκόσμιο και με πυρηνικά…

Βλέπετε η Κίνα αποτελεί κρίκο με τη Ρωσία κι από την άλλη οι Η.Π.Α. και οι χώρες της Ε.Ε. μέσω του Ν.Α.Τ.Ο., όχι μόνο συντηρούν τον πόλεμο, αλλά και τον εκτείνουν στο χρόνο και φαίνεται να τον αναβαθμίζουν. Αν και το κύριο είναι το αίμα που χύνεται, οι σακατεμένοι, η προσφυγιά και ο πολλαπλός πόνος των νέων παιδιών σε Ουκρανία και Ρωσία, υπάρχουν ισχυρές επιπτώσεις οικονομικής και γεωπολιτικής φύσης σ’ όλη την Ε.Ε..

Οι επιπτώσεις στην Ευρώπη πέραν της Ρωσίας -επομένως και στην Ελλάδα- δεν έχουν σχέση μόνο με την ενέργεια μονομερώς, αλλά ακόμη στα σιτηρά, στους σπόρους, στην κτηνοτροφία, στην ευρύτερη εργασία στα ορεινά κι επομένως στην επιδείνωση του δημογραφικού ζητήματος.

Στην ορεινότητα αυτά όλα σχεδόν αποτελούν το τελειωτικό κτύπημα, αν δεν ληφθούν άμεσα ευρωπαϊκά και ελλαδικά μέτρα στήριξης.

Να ελπίσουμε ότι η διπλωματία θα λειτουργήσει και δεν θα ξεκινήσει η ηγεσία της Ρωσίας με πυρηνικά για να μη χάσουν τον στρατιωτικό πόλεμο που ξεκίνησαν για να νικήσουν… Γιατί τότε όλα αυτά που συζητούμε δεν θα έχουν κανένα νόημα, αφού οι βοριάδες στη χώρα μας δεν θα αστειεύονται…

ΙΙ. ΟΙ ΑΜΠΕΛΩΝΕΣ ΩΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΧΑΡΑΣ ΚΑΙ ΖΩΗΣ

Οι αμπελώνες και το εξ αυτών κρασί αποτελούν σημείο χαράς, ευζωΐας και πολιτισμού. Δεν ομιλώ για την διονυσιακή του κατάχρηση με τα εξ αυτής προβλήματα αλκοολισμού, που δεν έλειπαν ούτε τις παλιές εποχές στα χωριά μας. Το κρασί συνοδεύει το «ψωμί». Το φαγητό, αυτό που ο λαός μας ονομάζει «ψωμί», αποτελεί το λιγότερο αναγκαίο στοιχείο της βιολογικής επιβίωσης.

Αντίθετα το «κρασί» αφενός συμπληρώνει με τη δύναμή του τις θερμίδες για τη σκληρή χειρωνακτική εργασία, αλλά επί πλέον δίνει ευφορία κι ανοίγει καρδιές και στόματα. Προσφέρει χαρά, επικοινωνία και ειλικρινείς εξομολογήσεις, αρκεί να μη περαστούν οι κόκκινες γραμμές σε ποσότητα…

Κι αν σε άλλα μέρη του πλανήτη δεν καλλιεργούνται αμπέλια, οι λαοί έχουν εφεύρει παρόμοια ποτά που μπορούν εκεί να παραχθούν. Θα μνημονεύσω μόνο ότι στην υποσαχάρια Αφρική δεν πίνουν ντόπιο αμπελίσιο κρασί, αφού δεν μπορούν να ευδοκιμήσουν αμπελώνες.

Στην Τανζανία π.χ. δημοφιλές ποτό είναι η τοπική μπίρα «Rubisi» που παράγεται από μπανάνες! Αυτό πίνουν στις χαρές της λογοδοσίας των νέων ζευγαριών.[1] Στην Νιγηρία αντίθετα πίνουν φοινικόκρασο κι αυτό είναι το ποτό σε γιορτές και σε γάμους![2]

ΙΙΙ. ΜΙΑ ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΗ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΣΤΗΝ ΚΕΡΤΕΖΗ

Στα τέλη του 20^ου αι. με αρχές του 21^ου, και ενώ η εσωτερική μετανάστευση συμπλήρωσε την εξωτερική, μια περίεργη ασθένεια κατέστρεφε με γρήγορο ρυθμό τους αμπελώνες των 2000 στρ. της Κέρτεζης κι όλες τις παλιές παραδοσιακές ποικιλίες. Οι γεωπόνοι δεν κατάφεραν δημοσίως ούτε να ερμηνεύσουν, ούτε να αναστρέψουν την κατάσταση, δυστυχώς.

Τα περισσότερα αμπέλια εγκαταλείφθηκαν, χωρίς να παλευτεί η ασθένεια. Εξάλλου ο μεγαλύτερος πληθυσμός, που έμενε στο χωριό, είχε ήδη προχωρημένη ηλικία. Ένας όμως πιο μικρός και προοδευτικός άνθρωπος τόλμησε να παλέψει γενναία για να σώσει τις παλιές ποικιλίες αιώνων! Είναι γνωστά τουλάχιστον για τον 19^ο  και 20^ο αι. τα «Κορί(ν)θια» τα «Ασπρούδια», τα «Μαυρούδια», οι «Αλεπούδες»… 

 Ήταν,  λοιπόν, ο αείμνηστος Βαγγέλης Βασ. Μάλλιαρης. Έκανε πρόβλεψη για το αντιαμπελουργικό μέλλον στα βουνά και αποφάσισε να δράσει γρήγορα και με σχέδιο. Ξερίζωσε δύο κομμάτια αμπέλι σύνολο 1,5 στρ. σε «Πατητήρα» και «Αη Γιώργη». Άφησε να «ξεκουραστεί» το έδαφος από τη καλλιέργεια δεκαετιών και ταυτόχρονα να «ξεπικρίσει» από τα φυτοφάρμακα των είκοσι τελευταίων ετών. Αυτά που κατέκλυσαν και τα βουνά, αντικαθιστώντας το παλιό, κουραστικό μεν, αλλά οικολογικό δε, σκάψιμο κάθε Άνοιξη.

Παράλληλα ανέπτυξε σε γλάστρες με καλό χώμα νέα κλήματα από τις παλιές ποικιλίες. Όταν μεγάλωσαν έσκαψε σε βάθος 40 πόντων και τις μεταφύτεψε στα δύο κομμάτια. Δημιουργήθηκαν λοιπόν πολύ ζωντανά κλήματα που τα χαίρονταν! Η περιποίηση ήταν σταθερή και παραδοσιακή. Μόνο σκάψιμο. Δυστυχώς όμως στα τρία χρόνια και λίγο πριν τα τρυγήσει για 1^η φορά ξεράθηκε και το νέο αμπέλι!

IV. ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥΡΓΙΚΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ  

Ποιά ήταν λοιπόν η αιτία της καταστροφής; Όλοι συζητούσαν ότι η μετάβαση από το σκάψιμο στο ράντισμα με άγνωστα και επικίνδυνα φυτοφάρμακα ήταν η αιτία. Ως γνωστόν από τον Νοέμβρη γινόταν το ξελάκκωμα για να συγκρατούνται τα νερά στις ρίζες των κλημάτων, αφού σχεδόν παντού υπήρχε κατωφέρεια. Με τον ερχομό του Φλεβάρη γινόταν το σκάψιμο και ταυτόχρονα το κουτρούλιασμα ανάμεσα στα κλήματα σε κάθε αμπέλι.

Το χώμα ήταν καλά βρεγμένο από τις βροχές και τα χιόνια. Έτσι σκαβόταν από τα στιβαρά χέρια σχετικά εύκολα, παρότι η κούραση ήταν αδιαμφισβήτητη. Το χώμα έτσι εμπλουτιζόταν με το άζωτο της ατμόσφαιρας. Τον Απρίλη με το άπλωμα των κουτρουλιών, αφενός καταστρέφονταν οι ρίζες των αγριόχορτων κι αφετέρου ήταν αφράτο το χώμα για να πιεί τα νέα νερά της όποιας βροχής.

Γιατί λοιπόν οι κάτοικοι άφησαν το σκάψιμο και πήγαν στο ράντισμα; Τα φυτοφάρμακα εκείνη την εποχή ήταν η νέα ανακάλυψη της χημικής επιστήμης και οι μεγάλες εταιρίες παραγωγής είχαν πολλούς τρόπους να τα διαφημίσουν.

Οι γεωπόνοι δεν άντεξαν την επίθεση και κανένας θεσμικός ή κάτοικος δεν έριξε την άποψη ότι μπορεί να «δηλητηριαστούν» από τη ρίζα τ’ αμπέλια. Εξάλλου τα χέρια λιγόστευαν, η ηλικία των αμπελουργών κατά μέσο όρο αύξανε, οι επιδοτήσεις της τότε Ε.Ο.Κ. «βούλωναν» μυαλά και στόματα, οπότε, μ’ ένα μικρό κόστος αγοράς, το ράντισμα χωρίς σκάψιμο έκανε τη δουλειά του, αφού κατέστρεφε τ’ αγριόχορτα. Μόνο που εκτός απ’ αυτά, «άνοιγε δουλειές» και με τις ρίζες των κλημάτων…

Τα κλήματα πάλεψαν κι άντεξαν ακόμα κάμποσα χρόνια. Δεν άντεξαν όμως μέχρι τέλους. Και τα παλαιά αμπέλια τελικά καταστράφηκαν ομαδικά. Το μόνο που κέρδισαν οι κάτοικοι ήταν τα «κούρβουλα» για τη σόμπα. Ελάχιστα αμπέλια μένουν ως μνημεία πριν την καταστροφή. Ίσως επειδή για άλλους λόγους δεν ραντίστηκαν.  

Επομένως αυτά τα λίγα, λόγω μετανάστευσης και μείωσης των γεννήσεων, γερασμένα χέρια λόγω των λίγων γάμων αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, ήταν η αιτία να εγκαταλειφθεί το σκάψιμο. Απλά, πολύ απλά, η νέα χημική τεχνολογία βρήκε αυτό το πρόσφορο έδαφος και κόλλησε πάνω του εύκολα.  

Αυτά για να μαθαίνουμε να μη μυθοποιούμε τις επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις, ειδικά όταν προσφέρονται από μεγάλα συμφέροντα…

V. ΤΑ ΝΕΑ ΑΜΠΕΛΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΤΕΖΗΣ

Στα τέλη του 20^ου αι. κάποιες οικογένειες μόνιμων κατοίκων της Κέρτεζης έφεραν νέες ποικιλίες. Οι περισσότερες φυτεύτηκαν διάσπαρτα και συνήθως σε υγιή χώματα. Ανάμεσά τους είναι ο «Ροδίτης/Αλεπού», το «Μοσχούδι», το «Ασπρούδι», το «Μαυρούδι»… Έτσι το χρώμα του κρασιού είναι μεταξύ ροζέ και κόκκινου, αναλόγως.

Φυτεύτηκαν αρχικά τα νέα αμπέλια και κατέλαβαν έκταση μόνο περί τα 10 στρ.. Πρώτοι έκαναν το νέο βήμα δύο προοδευτικοί καλλιεργητές της Κέρτεζης: ο Ε. Β. Μ. και ο Κ. Π. Φ. στον «Αη Γιώργη». Τ’ αμπέλια τους συνεχίζουν να καλλιεργούνται σήμερα από τους κληρονόμους τους. Πέτυχαν λοιπόν να εισάγουν μια νέα ελπιδοφόρα φάση στην αμπελουργία της Κέρτεζης.

Σε λίγα χρόνια ακολούθησε και ο Π. Β. Λ. με περί τα 2,5 στρ. στα νοτιοδυτικά «Εξάμπελα», αμπέλι (ποτιστικό), που καλλιεργεί και σκάβει μηχανικά μέχρι τις ημέρες μας. Κατόπιν συνέχισε ο Σ. Κ. Ο. με 1 στρ. στους νοτιοανατολικούς «Εγκρέμενους» (κάτω από τον κεντρικό δρόμο) και οι Α. Γ. Μ. και Π. Γ. Σ. στους νοτιοδυτικούς, αλλά πάνω από τον εν λόγω δρόμο. Στους κεντρικούς «Εγκρέμενους» έβαλε αμπέλι και αμπελουργός από το Καλλιφώνιο. Ακολούθησε ο Α. Β. στου «Νικολή τη Λάκκα». Αμπέλι έφτιαξε ακόμη ο Α. Σ. Τ. στο «Γκαλντιρίμι» (ποτιστικό).

Υπάρχουν ακόμα κάποιοι που έχουν κληματαριές ή κλήματα σε κήπους ή αυλές, κυρίως με τη νέα ποικιλία «Ιζαμπέλα» που ήλθε από τη βόρεια Ελλάδα. Με ανάμειξη φτιάχνουν κόκκινο κρασί ή πηγαίνουν σε πιστοποιημένους ειδικούς στην Αιγιάλεια για τσίπουρο.  Έτσι φτάσαμε στα 20 στρ. νέων αμπελιών. Από τα τρία τελευταία συνεχίζει ο γιός Σ. Α. Β. και ο Α. Σ. Τ..

Η καλλιέργεια γίνεται κατά βάση με τον παραδοσιακό τρόπο. Οι περισσότεροι όμως δεν σκάβουν με ξινάρια, αλλά με μικρά τρακτέρια. Ευτυχώς όλοι σταμάτησαν να ραντίζουν με φυτοφάρμακα τα χορτάρια στο χώμα.

Ακούγεται όμως ότι υπάρχει κάποια ασθένεια στα φύλλα ή τον καρπό. Πάντως ελάχιστοι τόλμησαν να ραντίσουν μία χρονιά, ενώ οι υπόλοιποι προτιμούν να χάσουν την ετήσια σοδειά, παρά να πίνουν κρασί με πιθανά χημικά.

Πηγαίνουν τέλος δείγματα σε οινολόγο στο Αίγιο για να ανεβάσουν τους βαθμούς περί το 12, αλλά και για συντήρηση, ώστε να μη ξινίσουν. Κάποιοι πωλούν και βγάζουν και μικρό εισόδημα.

Βεβαίως υπάρχουν ακόμη οικογένειες που αγοράζουν έτοιμο μούστο από την περιοχή της Αιγιάλειας και τον αποθηκεύουν σε βαρέλια για οικογενειακή χρήση.

VΙ. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΩΝΩΝ;

Οι πολιτικές της Ελλάδας στην Ε.Ε. δεν ευνοούν τα τελευταία σαράντα χρόνια τους μικρούς οικογενειακούς αμπελώνες και γενικά την οικογενειακή παραγωγή μικρής κλίμακας. Αν συνυπολογίσουμε και την τεράστια εσωτερική μετανάστευση από τα χωριά προς τις μεγάλες πόλεις και την εξωτερική στα πέρατα του κόσμου, σε συνδυασμό με τεράστιο δημογραφικό  πρόβλημα, η κατάσταση φαίνεται μη αναστρέψιμη.

Πως μπορούν οι κάτοικοι στα βουνά μας να κρατήσουν έστω κι αυτά τα λίγα αμπέλια, αν δεν μειωθούν κι άλλο; Ποιες πολιτικές, έστω της ντόπιας πολιτικής ηγεσίας, θα δημιουργήσουν αναστροφή της κατάστασης, αν δεν είναι πλέον παραιτημένοι από αυτές;

Και αν, «ό μη γένοιτο», αντί να πάνε οι ισχυροί σε διπλωματική λύση στο «Ρωσο-ουκρανικό», τότε όλα μπορεί να τα διαλύσει η αναβάθμιση του πολέμου σε παγκόσμιο, ακόμη και με τη χρήση πυρηνικών όπλων…

Βλέπετε ο Πούτιν «αρνείται να χάσει» και οι ΗΠΑ συνεχώς αναβαθμίζουν την άμυνα της Ουκρανίας. Κλείνοντας λοιπόν ο πόλεμος αυτός ένα έτος, ο ηγέτης της Ρωσίας του 21^ου αι. στις 21 Φλεβάρη έπαιξε (αναγκαστικά; ) ένα ακόμη επικίνδυνο «χαρτί»: «Η Ρωσία αποσύρεται από τη Συνθήκη ‘’New START’’ για τα πυρηνικά![3]

*  Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός ως φυσικός, πτ. θεολογίας, συγγραφέας και ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης.

---

[1] Θανάση Ν. Παπαθανασίου, «Πες το στον άνεμο», εκδ. ΑΡΤΟΣ ΖΩΗΣ 2022, σελ. 209.

[2] Θανάση Ν. Παπαθανασίου, ό. π., σελ. 195.

[3] CNN, 21.02.2023, www.cnn.gr/kosmos/story/.

Σασμός: το δικαστήριο της κοινότητας

Του Χάρη Ναξάκη*

   Οι ερινύες, Αληκτώ (της οργής), Μέγαιρα (του μίσους), Τισιφόνη (της εκδίκησης) ήταν χθόνιες θεές με αποκρουστικά χαρακτηριστικά, που κατοικούσαν στον Άδη και η αποστολή τους ήταν η τιμωρία όσων είχαν διαπράξει ηθικά εγκλήματα ή εγκλήματα κατά της φυσικής τάξης και αρμονίας του κόσμου. Συχνά οι θνητοί τις επικαλούνταν όταν ήθελαν να καταραστούν έναν εχθρό τους για να τον τιμωρήσουν είτε με φρικιαστικό θάνατο είτε οδηγώντας τον στην τρέλα με τις κραυγές τους.

   Ο βίος όμως και η πολιτεία των ερινύων τελείωσε όταν καταδίωξαν τον Ορέστη που είχε σκοτώσει την μητέρα του Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της για να τους εκδικηθεί για την δολοφονία του πατέρα του. Ο Ορέστης σώζεται από τον θεό Απόλλωνα που τον απάλλαξε από το μίασμα του φόνου και στη συνέχεια από την απόφαση της θεάς Αθηνάς να διεξαχθεί δίκη, με θνητούς δικαστές, σε δικαστήριο, στον Άρειο Πάγο και στο οποίο αθωώνεται. Έκτοτε οι ερινύες γίνονται ευμενίδες, θεές της ευλογίας ή καλύτερα οι άνθρωποι-δικαστές γίνονται κατά μια έννοια ερινύες.

Συνέχεια →

Ποικίλες κλειστές διαδρομές στην Κέρτεζη των νερών και του πράσινου – Ι. Η μικρή οικιστική διαδρομή

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Α. Εισαγωγικά

Πριν ενάμισυ χρόνο πάρθηκε η αρχική απόφαση από το Περιβαλλοντικό Κέντρο Κλειτορίας-Ακράτας για ένταξη και της Κέρτεζης στα βιωματικά εκπαιδευτικά και εν γένει περιβαλλοντικά μαθήματα. Πρόσφατα (9 Ιούνη 2020) είχαμε και την επίσκεψη και των τεσσάρων στελεχών του κέντρου στην Κέρτεζη, όπου και τους ξεναγήσαμε σε τρεις διαδρομές γύρω από τις απαρχές του κερτεζίτικου Βουραϊκού περνώντας και από πολλά φυσικά και τεχνικά μνημεία.

Παράλληλα ο Σύλλογος Κερτεζιτών Αθήνας με έχει παρακαλέσει να σχεδιάσω μερικές διαδρομές. Έτσι αποφάσισα να τις σχεδιάσω, εμπλουτίσω με φωτογραφικό οδοιπορικό και φυσικά συγκεκριμένα σχόλια. Σε κάποια σημεία θα κάνω ειδικές παρατηρήσεις για διευκόλυνση των περιπατητών και οδοιπόρων. Όλες οι διαδρομές θα έχουν αφετηρία και τέρμα την κεντρική μας πλατεία, όπου ο Πλάτανος και η πέτρινη εκκλησία της Παντάνασσας (Γέννηση της Θεοτόκου).

Θα ξεκινήσουμε με την πιο μικρή διαδρομή που μπορούν να κάνουν και μικρά παιδιά του νηπιαγωγείου ή των πρώτων τάξεων του δημοτικού, είτε με τους γονείς τους, είτε μέσω του περιβαλλοντικού Κέντρου και των νηπιαγωγών ή δασκάλων τους. Θα την ονομάσω «η μικρή οικιστική διαδρομή» για χάρη της συνεννόησης. Όλες οι νότιες διαδρομές θα περνούν από τον Πύργο του Φραντζή/«Λιάρου», θα εφάπτονται του πεσμένου νερόμυλου και νεροτριβής Λαφογιάννη/«Λιάρου», το Κεφαλόβρυσο, τον Αη Γιάννη, τις τρεις πέτρινες γέφυρες και τις παρυφές του καστανόδασους.

Για καλύτερη εικόνα θα υπάρχουν δύο σχέδια των διαδρομών. Ένα πάνω σε κοντινή φωτογραφία και ένα σε απόσπασμα του παγκόσμιου χάρτη (google map). Θα συμπληρώνονται με πλήθος φωτογραφιών κατά τη διαδρομή, νοητές στάσεις και σχόλια. Κάποια σχόλια θα αναρτηθούν σε δεύτερη φάση. Πατώντας δεξί κλικ σε κάθε φωτογραφία βγαίνει πολύ μεγαλύτερη και φυσικά καθαρή «σε νέα καρτέλα».

Β. Η μικρή οικιστική διαδρομή

Ξεκινάμε από τη θέση 1 (κεντρικός πλάτανος και Παντάνασσα με το πέτρινο επιβλητικό καμπαναριό), περνάμε στη θέση 2 ( στην προέκταση του μεγάλου αλλά σκεπασμένου πέτρινου γεφυριού στο παραπόταμο Λίθο που έρχεται από τα έλατα. Κατόπιν θα πάρουμε ένα μέρος ενός παλιού στενού δρόμου του οικισμού με στάση στη θέση 3, όπου και το πέτρινο ορατό γεφύρι του «Γιαγουδή»/»Πλιάκα» πάνω από την κοίτη του ποταμίσκου των κεντρικών νερών από το Κεφαλόβρυσο.

Παραδοσιακό ψωμί Κέρτεζης με προζύμι στην πόλη

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Η περίοδος του δίμηνου εγκλεισμού λόγω κορονοϊού και πολιτικής της κυβέρνησης Κυριάκου Μητσοτάκη, μου έδωσε την ευκαιρία να δοκιμάσω την διαδικασία ζυμώματος ψωμιού με το παραδοσιακό προζύμι. Αυτό έγινε βεβαίως σε μικρή ποσότητα. Η μοναδική διαφορά ήταν η χρήση ηλεκτρικής κουζίνας αντί παραδοσιακού οικογενειακού ξυλόφουρνου.

Η πλήρης και αναλυτική περιγραφή της οικιακής παρασκευής του παραδοσιακού χωριάτικου ψωμιού έχει γραφτεί στο υπό έκδοση νέο βιβλίο μας (Β΄ τόμος) με τίτλο: «Η οικονομία στα βουνά και η Κέρτεζη», που προγραμματίζεται να εκδοθεί από τις εκδόσεις Αρμός τον επόμενο χρόνο. Εδώ θα παρουσιάσουμε με συντομία και με σχετικές διαδικασίες την Παρασκευή για ένα σύγχρονο σπίτι με 1,7 κιλά αλεύρι.

Ι) Υλικά

προζύμι 100 γραμμαρίων, αλεύρι ολικής άλεσης 1 κιλό, αλεύρι κίτρινο 700 γραμμάρια, μία κουταλιά της σούπας ξύδι, μία με δύο πρέζες ψιλό αλάτι, μία πρέζα (μαύρη) ζάχαρη, λάδι για άλειμμα των ταψιών, χλιαρό νερό όσο πάρει.

ΙΙ) Ανάχρεια (εργαλεία)

Αναμνήσεις από τις μακρινές ημέρες του Πάσχα στην Κέρτεζη

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Οι μέρες του Πάσχα στην Κέρτεζη είχαν έναν εορταστικό ανάμικτο τρόπο ανάδειξης, λαμβάνοντας υπόψιν τόσο τις εργασίες των κατοίκων (κυρίως μικροαγροτών και τσοπάνηδων), όσο και επιρροές του μοναστηριακού τυπικού! Φυσικά και συμμετείχαν και πολλά γνωστά λαογραφικά στοιχεία, όπως τα λεγόμενα κάλαντα. Το εκκλησιαστικό και λαογραφικό τυπικό με αργίες ημερών και ωρών ξεκινούσε από το Σάββατο του Λαζάρου και τελείωνε την Κυριακή του Θωμά! Πολλά στοιχεία απ’ αυτά διατηρούνται ακόμα.

Το πρωινό του Λαζάρου στον μεν ναό γιορταζόταν η προσδοκία της «κοινής Ανάστασης», ενώ στα σπίτια τα παιδιά έψαλλαν: «Ήλθε ο Λάζαρος, ήλθαν τα βάγια,/ ήλθε κι ο Υιός της Παναγίας./ Κάπου λάλησε πουλί κι αηδόνι/ κι απλοήθηκε το χελιδόνι./ Έβγα Λάζαρε δος μου λεμόνι,/ να το φύτευα στο περιβόλι…». Από την προηγούμενη τα παιδιά είχαν στολίσει με άγρια πορτοκαλί άνθη τα καλαθάκια και πρωί-πρωί περνούσαμε από τα σπίτια. Στο ψάλσιμο οι κυράδες μας φίλευαν κυρίως φρέσκα αυγά και σπάνια κουλούρια. Τα λαμπροκούλουρα φτιαχνόντουσαν την ίδια μέρα, αλλά μετά το σχόλασμα της εκκλησίας. Ήταν δύο ειδών: Τα αρτύσιμα με αυγά και γάλα και τα λαδερά με προζύμι.

Η επόμενη ημέρα, Κυριακή των βαΐων, ήταν εορταστική με τα βάγια ως ευλογία και το μεσημεριανό με μπακαλιάρο τηγανιτό και σκορδαλιά από πουρέ πατάτας.

Τα κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής στην Κέρτεζη

Επιμέλεια Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Από το απόγευμα της Μεγάλης Πέμπτης τα νεαρά αγόρια (συνήθως) ξαμολιόμαστε στα γύρω βουνά να μαζέψουμε τα ακάνθινα κλαδιά από το φυτό «Αλπομηλιά» (ένας όμορφος ακανθώδης θάμνος με κόκκινους καρπούς) και άγριες ανθισμένες βιολέτες (χρώματος μωβ). Τα κλαδιά της Αλπομηλιάς τα πλέκαμε στο καλαμένιο καλαθάκι μας. Τα άνθη της Αγριοβιολέτας τα βάζαμε ανάμεσά τους και στη βάση του καλαθιού (για να μη σπάνε τα αυγά, που μας δώριζαν οι κυράδες του χωριού.

Βγαίναμε πρωί – πρωί ένας-ένας ή δύο-δύο με το πένθιμο κτύπημα της καμπάνας της κεντρικής εκκλησιάς, που ως γνωστόν ξεκινούσε τις Μεγάλες ώρες στις 14.00 το μεσημέρι, ενώ η Αποκαθήλωση τελείωνε στις 17.00. Το ξεκίνημα γινόταν από το Μαχαλά (γειτονιά) της κάθε παρέας και ακολουθούσε κάποια σχεδιασμένη διαδρομή. Λέγοντας σχεδόν οι περισσότεροι όλα τα κάλαντα (από 14 στροφές) φιλεβόμασταν κυρίως αναστάσιμα κουλούρια ή αυγά φρέσκα (άβαφα). Τα παλαιότερα χρόνια μερικοί τα πουλούσαν στα μπακάλικα… Αργότερα άρχισαν να δίνουν και κέρματα.

****

Σήμερα μαύρος ουρανός,
σήμερα μαύρη μέρα.
Σήμερα όλοι θλίβονται
και τα βουνά λυπούνται.

Σήμερα έβαλαν βουλή
οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλιά,
και τρισκαταραμένοι,
για να σταυρώσουν τον Χριστό
των Πάντων Βασιλέα.

Ο Κύριος ηθέλησε
να μπει σε περιβόλι,
να λάβει δείπνο μυστικό
να τον συλλάβουν όλοι.

Η Παναγιά η Δέσποινα
καθόταν μοναχή της,
τας προσευχάς της έκανε
για τον μονογενή της.

Φωνή της ήλθε εξ ουρανού,
κι απ΄ Αρχαγγέλου στόμα,
«σώζουν κυρά μου οι προσευχές,
σώζουν και οι μετάνοιες.

Το γιό σου τον επιάσανε
και στα καρφιά τον πάνε
και στου Πιλάτου τας αυλάς
εκεί τον τυρανάννε.

Και τον χαλκιά διατάξανε.
Χαλκιά φτιάξε καρφιά,
φτιάξε τρία περόνια.
Και κείνος ο παράνομος
βαρεί και φτιάχνει πέντε.

Συ Φαραέ που τά ‘φτιαξες
πρέπει να μας διατάξεις.
Βάλτε τα δυό στα χέρια του
και τ’ άλλα δυό στα πόδια.

Το πέμπτο το φαρμακερό
βάλτε του στην καρδιά του,
να στάξει αίμα και νερό
να λιγωθεί η καρδιά του».

Η Παναγιά σαν τάκουσε
έπεσε και λιγώθη.
Σταμνιά νερό της ρίξανε,
τρία κανάτια μόσχο,
και τρία νεροδόσταμα
για να της έρθει ο νούς της.

Και σαν της ήρθε ο λογισμός
και σαν της ήρθε ο νους της,
ζητά μαχαίρι να σφαγεί,
φωτιά να πέσει μέσα,
ζητά γκρεμό να πάει να πέσει,

ζητά κι αγριοψάλιδο

να κόψει τα μαλλιά της.

Η Μάρθα κι η Μαγδαληνή
και του Λαζάρου η μάνα,
και του Ιακώβου η αδελφή
και οι τέσσερις αντάμα,
πήρανε το δρόμο το στρατί,
στρατί το μονοπάτι.

Και το στρατί τις έβγαλε
μέσ’ του ληστού τον πόρτα.
Άνοιξε πόρτα του ληστή
και πόρτα του Πιλάτου.
Κι η πόρτα από τον φόβο της
ανοίγει μοναχή της.

Τηράει δεξά,
τηράει ζερβά,
κανέναν δεν γνωρίζει.
Τηράει δεξιότερα,
βλέπει τον Αηγιάννη.

Αφέντα Άη Γιάννη Πρόδρομε
και Βαπτιστά του γιού μου,
μην είδες τον Υόκα μου
και σε τον Δάσκαλό σου;

Δεν έχω στόμα να σου πω,
γλώσσα να σου μιλήσω,
δεν έχω χειροπάλαμο
για να σου τόνε δείξω.

Βλέπεις εκείνον το γυμνό,
τον παραπονεμένο;
Όπου φορεί πουκάμισο
στο αίμα βουτηγμένο;

Όπου φορεί στην κεφαλή
ακάνθινο στεφάνι;
Εκείνος είναι ο γιόκας σου
και εμέ ο διδάσκαλός μου.

Η Παναγιά σαν τ’ άκουσε
γλυκά τον ερωτάει.
Δεν μου μιλάς παιδάκι μου,
δεν μου μιλάς παιδί μου.

Τι να σου πω μανούλα μου
που διάφορο δεν έχεις.

Σύρε μάνα μ’ στο σπίτι σου,

κάμε την προσευχή σου.

Bάλε κρασί στο μαστραπά

κι αφράτο παξιμάδι.

Και δώσε την παρηγοριά

να την ελάβουν κι άλλοι.

Μόνο το Μέγα Σάββατο,
κοντά στο μεσονύχτι,
που θα λαλήσει ο πετεινός,
σημαίνουν οι καμπάνες,

σημαίνει ο Θεός,

σημαίνει η γη,

σημαίνουν τ’ επουράνια,
σημαίνει κι η Άγια Σοφιά
με τις χρυσές καμπάνες.

Όποιος το ακούει σώζεται,
κι όποιος το λέει αγιάζει,
και όποιος το καλοφουγκραστεί
Παράδεισο θα λάβει.

Παράδεισο και λίβανο
από τον Άγιο Τάφο.

Και του χρόνου.

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη (Καλαβρύτων).

Ευχαριστώ ιδιαιτέρως: 1. τον συμπατριώτη μας Κώστα Ιω. Γιαννόπουλο/«Τριτσιμπίδα» που μου θύμισε την ονομασία των φυτών που στολίζαμε το καλαθάκι. 2. Την Βασιλική Στεφανοπούλου – Ζαφειροπούλου που μας τα «είπε» από το μπαλκόνι του σπιτιού της και 3. Τον συνάδελφο κουτελιώτη Θεοδόση Παναγόπουλο, που με τη σημερινή του ανάρτηση στο φ/β, μου κάλυψε κάποια κενά από τα κάλαντα, που είχα ξεχάσει!

Τι είναι το «ζαχαροκάντιο ζυμωτή» που αναφέρεται στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς;

Της Χριστίνας Τζιάλλα*

Σε τι αναφέρεται τελικά ο περίφημος στίχος που όλοι τραγουδήσαμε κάποτε στα κάλαντα;

Στο χωριό όλα τα σπίτια ήταν ανοιχτά, μπαίναμε περίπου με το «έτσι θέλω», πετώντας ένα «γεια σου, θεία», για να εδραιώσουμε σχέσεις, και ζητούσαμε νερό. Αν η θεία ήταν καλόβολη, εκτός από το νερό, θα ερχόταν και κέρασμα. Η θεία Βαρβάρα λοιπόν, που είχε το σπίτι της απέναντι από το σχολείο, μας έβγαζε πάντα γλυκό βανίλια με νερό από τη στέρνα, καλοδεχούμενο τονωτικό για να επιστρέψουμε πάραυτα στις δουλειές που είχαμε αφήσει στη μέση και που «υφαίναμε» καθημερινά δυο μήνες το καλοκαίρι, χωρίς να τις σχολάμε ποτέ: το τρέξιμο, το κρυφτό, το φυσοκάλαμο, τον πετροπόλεμο, την αμπάριζα, και φτου κι από την αρχή. Παρόμοιες οι αναμνήσεις όλων των παιδιών της γενιάς μου. Κλισέ, γλυκερές εικόνες από σκιερές αυλές, παιδικά καλοκαίρια και εξοχές. Αν υπάρχει ένα ελληνικό γλυκό που να μπορεί να ξυπνήσει τόσες αναμνήσεις όσες οι μαντλέν του Προυστ, αυτό τελικά είναι η βανίλια.

Ο χριστουγεννιάτικος Παπαδιαμάντης

Το λιμάνι της Σκιάθου. Ταχυδρομική κάρτα – επιχρωματισμένη φωτογραφία του Στέφανου Στουρνάρα, εποχής 1910-1920.

Του Θανάση Μπαντέ*

Τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη είναι τόσα πολλά σε αριθμό, που θα μπορούσε κανείς να τα ταξινομήσει σε μια ξεχωριστή κατηγορία. Εξάλλου, κυκλοφορούν αρκετές συλλογές που εστιάζουν σ’ αυτά και που έχουν τίτλους όπως  «χριστουγεννιάτικα διηγήματα» ή «χριστουγεννιάτικες ιστορίες» αναδεικνύοντας ακριβώς αυτό το λογοτεχνικό κομμάτι. Όμως, το αδιαμφισβήτητο της χριστουγεννιάτικης θεματολογίας δε σηματοδοτεί ένα αυτόνομο τμήμα στο έργο του Παπαδιαμάντη, αφού τα Χριστούγεννα δεν αποτελούν αφορμή προς αναζήτηση νέων εκφραστικών ή ιδεολογικών διαδρομών. Με άλλα λόγια, τα Χριστούγεννα στον Παπαδιαμάντη δε λειτουργούν ούτε προς τόνωση της θρησκευτικής κατάνυξης ούτε ως πεδίο κατήχησης ή παραγωγής διδαγμάτων ούτε ως ευκαιρία για πάσης φύσεως συγκινησιακή κατανάλωση.

Η ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΜΑΣ

Του Απόστολου Παπαδημητρίου

Η κτηνοτροφία είναι ο δεύτερος κύριος τομέας της πρωτογενούς παραγωγής. Διαχρονικά αυτή διακρινόταν σε αγελική και οικόσιτη. Την πρώτη ασκούσαν κατά επάγγελμα κτηνοτρόφοι, ιδίως στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές. Τη δεύτερη όλοι οι κάτοικοι της υπαίθρου χώρας. Οι κτηνοτρόφοι των ορεινών και ημιορεινών περιοχών ήσαν υποχρεωμένοι κατά τους χειμώνες να μετακινούνται σε πεδινές περιοχές, καθώς οι καιρικές συνθήκες δεν ευνοούσαν την παραμονή τους στους θερινούς τόπους κατοικίας και βοσκοτόπους. Έχουμε μαρτυρίες ότι η μετακίνηση αυτή γινόταν από αρχαιοτάτων χρόνων και συνεχίστηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους, αλλά και κατά την τουρκοκρατία. Μάλιστα κατά την τελευταία περίοδο είχε τόσο πολύ αναπτυχθεί στην Πίνδο από Βλάχους κυρίως κτηνοτρόφους, ώστε να μην επαρκούν οι βοσκότοποι της περιοχής για την εκτροφή του πολύ μεγάλου πλήθους των κοπαδιών. Εξ αυτού πολλοί μεγαλοκτηνοτρόφοι, ακολουθούμενοι από μικρότερους, αναγκάζονταν να αναζητήσουν θερινούς βοσκότοπους σε άλλες περιοχές. Έτσι οι της γρεβενιώτικης Πίνδου έφθαναν μέχρι τα υψίπεδα του Δομοκού και τα άλλα παρά την λίμνη Αχρίδα και κάποιοι τελικά εγκαταστάθηκαν οριστικά εκεί.