Για τον ιστορικό Αυχένα του Πριολίθου…
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Ι. Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΣΗ
Στα νοτιοδυτικά της κοιλάδας του Βουραϊκού τα βουνά που συνδέουν τις τελευταίες απολήξεις του Ερύμανθου με τα νότια βουνά του κάμπου των Λουσών βρίσκεται το χαμηλότερο διάσελο, γνωστό ως αυχένας του Πριολίθου. Ο αυχένας αυτός έχει υψόμετρο 1019 μ., όπως δείχνουν οι ειδικοί υψομετρικοί χάρτες.
Η σχετικά σύγχρονη εποχή των αυτοκινητόδρομων ξεκίνησε από τις αρχές του 20ου αι. Από τον αυχένα διέρχεται στην εποχή μας ο αμαξιτός δρόμος, που συνδέει την κοιλάδα του Βουραϊκού με την πολύ χαμηλότερη Κοιλάδα του αρχαίου Κλείτορα (του Αροάνιου ποταμού) στα νοτιοανατολικά του, που τώρα έχει ως κέντρο την Κάτω Κλειτορία. Ταυτόχρονα αποτελεί και διασταύρωση, που συνδέεται και με την περιοχή του Σοποτού, την Ι. Μ. Αγίων Θεοδώρων και φυσικά με το Λιβάρτζι, με την Ψωφίδα, όπως και με τα γύρω χωριά.
Στα νεολιθικά χρόνια ο αυχένας αποτελούσε το χαμηλότερο υψόμετρο με το οποίο οι αρχαίοι Αρκάδες ατένιζαν στα βορειοανατολικά την τεράστια λίμνη, όπου σήμερα δεσπόζει ο γόνιμος κάμπος του οροπεδίου του Βουραϊκού (Ερασίνου ή Καλαβρυτινού ποταμού).
Όταν η λίμνη άδειασε στις Πόρτες[1] της στενόχωρης βόρειας κοιλάδας του ποταμού, όπου διέρχεται το οδοντωτό τραινάκι μας, οι Αρκάδες κατοίκησαν την περιοχή στα στεγνά μέρη γύρω από τα βαλτώδη εδάφη με πολλούς οικισμούς. Κέντρο τους η αρχαία Κύναιθα. Ακολούθησε το οχυρό της Κέρτεζης και αργότερα κάμποσα κάστρα.
ΙΙ. Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΠΑΤΡΑΣ – ΚΕΡΤΕΖΗΣ – ΑΥΧΕΝΑ – ΚΛΕΙΤΟΡΑ – ΤΡΙΠΟΛΗΣ
Αφού λοιπόν κατοικήθηκε η περιοχή, με κεντρική πόλη την Κύναιθα, την 5η και βορειότερη πόλη των Αρκάδων, αναπτύχθηκαν πολλοί αρχαίοι δρόμοι. Οι δρόμοι όλοι στα βουνά περνούσαν από τα διάσελα, δηλαδή από τα χαμηλότερα σε υψόμετρο κατεβάσματα των βουνών. Ένα τέτοιο, λοιπόν, αποτελούσε και ο εν λόγω αυχένας.
Ο κυριότερος δρόμος που περνούσε απ’ αυτόν ήταν ο πολύ μεγάλου μήκους δρόμος που ένωνε την Πάτρα με την Τρίπολη. Ήταν ένας από τους επτά δρόμους[2] που είχαν ως ομφαλό τον οικισμό, δυτικά από τα σημερινά Αλώνια της Κέρτεζης, όπου και το εν λόγω Οχυρό.
Ο δρόμος αυτός, όπως και οι άλλοι, προστατευόταν από το Οχυρό (σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Γιάννη Α. Πίκουλα)[3] προς της περιοχή της Κέρτεζης. Περνούσε από τους βόρειους πρόποδες του βουνού Ντεσμένα. Στην εποχή της Φραγκοκρατίας στην περιοχή Κιόσι (πηγή και ιδιόμορφη αρχαία βρύση) και εκατό μέτρα ψηλότερα σε λοφίσκο κτίστηκε το γνωστό κάστρο.[4] Το κάστρο αφενός προστάτευε και το δρόμο αυτό, όπως και αυτός που είχε δημιουργηθεί αργότερα από Καλάβρυτα προς το Λαγοβούνι. Ταυτόχρονα έπαιζε και το ρόλο διοδίων και ελέγχου.
Απέναντι από το Λαγοβούνι ο αρχαίος δρόμος ήταν λιθόστρωτος (γκαλντιρίμι). Ευτυχώς το λιθόστρωτο διασώζεται ακόμα για εκατοντάδες μέτρα και βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση! Μετά υπήρχε διασταύρωση αφενός προς Λαγοβούνι, όπου ξεκινούσε δρόμος προς τον δυτικό κάμπο των Λουσών και αφετέρου συνέχιζε προς το Συρμπάνι (Πριόλιθος). Στη συνέχεια ο δρόμος έφτανε μέχρι τον Αυχένα Πριολίθου για να διαχωριστεί εκεί προς τους δύο δρόμους που ήδη αναφέραμε.
ΙΙΙ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΑΥΧΕΝΑ
Θα μπορούσε να γραφτεί ένας μακρύς κατάλογος προσώπων και ομάδων της μακρόχρονης ιστορίας της περιοχής που περνούσαν από το σημαντικό αυτό πέρασμα, τον Αυχένα. Εμείς σήμερα, τελείως ενδεικτικά, θα αναφέρουμε εν συνόψει γνωστά πρόσωπα και ομάδες, μόνο και μόνο για να δείξουμε τη διαχρονική σημασία του αυχένα.
Θα ξεκινήσω με τρεις περιηγητές και καταγραφείς στοιχείων. Πρώτος και καλύτερος ο Παυσανίας[5] που έχει καταγράψει σημαντικά στοιχεία και για την αρχαία Κύναιθα, αλλά και τα γειτονικά ιερά του Κλείτορα και του Λουσικού (Χαμάκου, όπου και ο αρχαίος ειδωλολατρικός Ναός της Ημερησίας Αρτέμιδας).
Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στον Πουκεβίλ, ο οποίος κατευθύνθηκε από τη μεριά της Ντεσμένας και μας έχει δώσει αρκετά στοιχεία, ακριβώς μετά από την απελευθέρωση και από τον Ιμπραήμ. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στο πατρινό γιατρό, πολιτικό και περιηγητή Χρήστο Π. Κορύλλο, στα τέλη του 19ου αι. Στο βιβλίο του «Πεζοπορεία από Πατρών εις Σπάρτην» (επανέκδοση 1989) στο λήμμα «Κέρτεζη» (σελ. 36) αναφέρει αρκετά στοιχεία της περιόδου για την περιοχή.
Στη συνέχεια μπορούμε να αναφέρουμε το διπλό πέρασμα του Παλαιών Πατρών Γερμανού από Αγία Λαύρα προς Τρίπολη περί τις 10 Μαρτίου 1821 και τελικά την διακοπή της επίσκεψης, όταν ενημερώθηκε και κατενόησε το ύπουλο σχέδιο του Πασά της Τρίπολης. Η επιστροφή αυτή έδιωξε κάθε αμφιβολία για το ξεκίνημα του εθνικο-απελευθερωτικού αγώνα των Καλαβρυτινών απέναντι στην οθωμανική κυριαρχία.
Επίσης οφείλω να αναφέρω την επιστροφή, μέσω του εν λόγω αυχένα, των Κερτεζιτών αγωνιστών μετά την πρώτη ανοικτή νικητήρια και ιστορική μάχη στο Λεβίδι (14 Απρίλη 1821), όπου έπεσαν ηρωικά 5 αγωνιστές και ανάμεσά τους ο Κερτεζίτης Οπλαρχηγός Δημήτριος (Αναγνώστης) Στριφτόμπολας. Τραυματίας επέστρεψε, μέσω του αυχένα, και ο δεκατετράχρονος γιός του Γεώργιος[6] με την στήριξη των υπολοίπων. Ο Γεώργιος Στριφτόμπολας έγινε ο 2ος δήμαρχος του πάλαι ποτέ Δήμου Καλλιφωνίας στην πρώτη του φάση, αλλά και ο Δήμαρχος σε μεγάλη ηλικία στα τέλη του 19ου αι., όταν και ξενάγησε τον Χ. Π. Κορύλλο.
Τέλος να αναφέρω το πέρασμα από τον αυχένα του πασίγνωστου στην εποχή μας γέροντα και Οσίου Παϊσίου του Αγιορείτη, όταν επέστρεψε για λόγους υγείας από το Σινά και κατευθύνθηκε προς το γνωστό μας (ανδρικό) μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων.[7] Την ιστορία του την διηγήθηκε συνοπτικά ο ίδιος σε μένα τον Ιούλιο του 1981, όταν τον γνώρισα στο κελί του, στην Παναγούδα του Αγίου Όρους! Στο μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων εργάστηκε και μόνασε ως ξυλουργός για ένα έτος. Έφυγε πάλι, με αντίστροφη πορεία από τον αυχένα, επειδή δεν ήθελε να γίνει Ιερομόναχος και Ηγούμενος!!!
IV. ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΑ ΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΑΥΧΕΝΑ
Στην νεότερη ιστορία και κυρίως τον 19ο αι. και στο πρώτο μισό του 20ου, όταν τα αυτοκινούμενα οχήματα ήταν και λίγα και εξειδικευμένα (φορτηγά, μικρά λεωφορεία, στρατιωτικά) το πέρασμα είχε πολύ κίνηση για τοπικές μεταφορές. Ας αναφέρουμε λίγες.
Μετά τα καλοκαίρια οι γειτονικοί κάτοικοι από το χωριό Καστέλι (άλλο ένα κάστρο εκεί) περνούσαν τον αυχένα και πωλούσαν σε όλα τα χωριά της δυτικής κοιλάδας του Βουραϊκού τα πολύ νόστιμα και ξακουστά αχλάδια τους, τις «Κοντούλες». Τους πρόλαβα κι εγώ την δεκαετία του 1960.
Από την άλλη, οι Κερτεζίτες σκουπάδες (κυρίως οι Τριπολιτσοταίοι) περνούσαν με τα ζώα τον αυχένα και αγόραζαν από το χωριά του Αροάνιου ποταμού (Κλειτορίας) τις ξεσποριασμένες κλάρες της «σκούπας» με τις οποίες κατασκεύαζαν εκατοντάδες σκούπες και σκουπάκια και γέμιζαν τις αγορές Καλαβρύτων και Πατρών.
Φυσικά δεν μπορούσαμε να μην αναφέρουμε το πέρασμα από τον αυχένα εκατοντάδων ζώων προς την Ζωοπανήγυρη των Καλαβρύτων (από 21 Σεπτέμβρη στις μέρες μας),[8] για την Ζωοπανήγυρη της Κλειτορίας (άρχισε να λειτουργεί μετά το 1850, 14 Σεπτέμβρη με το παλιό και 27 με το νέο ημερολόγιο),[9] αλλά ακόμη και για την ζωοπανήγυρη των Τριποτάμων (31 Αυγούστου)![10]
Φυσικά θα μπορούσαμε να εμπλουτίσουμε μέχρι και για λίγα χρόνια μετά τα μέσα του 20ου αι. με εκατοντάδες περάσματα, με ή χωρίς ζώα, για εμπορικές μεταφορές μεταξύ των κοιλάδων, όπου ο αυχένας αποτελούσε το πέρασμα – κλειδί.
V. Η ΜΑΥΡΗ ΗΜΕΡΑ ΣΤΙΣ 10 ΔΕΚΕΜΒΡΗ 1943…
Στον Αυχένα δεσπόζει, παράμερα από τον δημόσιο σημερινό αυτοκινητόδρομο, ένα μνημείο. Πολλοί από μας δεν γνωρίζουμε πράγματα. Φέτος, επιτέλους, βρέθηκα στον Αυχένα, όπου τιμήθηκαν θεσμικά -και με κάποιους ακόμα παρόντες και παρούσες- οι πέντε εκτελεσθέντες και χωρίς δίκη (τέσσερις Έλληνες άνδρες και ένας Ιταλός στρατιώτης). Να σημειώσουμε ότι το ναζιστικό γερμανικό κράτος δεν σταμάτησε την εγκληματική και καταστροφική του πρακτική μέχρι και την τελευταία ημέρα, πριν αποσυρθούν από τη Χώρα μας. Μάλιστα στις 28.04.1944 έκαψαν και τον Πριόλιθο!
Παρούσα φέτος η δημοτική αρχή των Καλαβρύτων, το Κοινοτικό Συμβούλιο του Πριολίθου, αντιπρόσωποι των απογόνων των πεσόντων Καλαβρυτινών, του Δημοτικού Μουσείου Ολοκαυτώματος και μεγάλη ομάδα της τοπικής εκκλησίας. Διαβάστηκε τρισάγιο, κατατέθηκε στεφάνι κι έγινε απλή δεξίωση στον Πριόλιθο.
Ας αφήσουμε όμως να κυλήσουν μερικά από τα στοιχεία που βρήκα αυτήν την περίοδο. Αρχικά θα αναφέρουμε ένα διπλό μικρό απόσπασμα από τα Kalavryta News, κατόπιν θα αναφέρουμε ένα ποίημα και τα ονόματα από το «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ», 11.12.2019 με στοιχεία του Χαρίλαου Ερμείδη. Τέλος θα αναφέρουμε ένα ιστορικό, που διηγείται ο γιός ενός των εκτελεσθέντων. Και, τέλος, να μη ξεχάσουμε ποτέ «τι σημαίνει ναζισμός»!
1) «Πριόλιθος (Αυχένας) 10/12/1943: η ομάδα GNASS εκτελεί τους Μπράτσικα Κωνσταντίνο, Λιακόπουλο Γεώργιο, Καλογερόπουλο Νικόλαο, Ανδρεόπουλο Παναγιώτη και τον Ιταλό στρατιώτη Τζουζέπε.[11] 117 Μεραρχία Κυνηγών Στρατηγείο Μεραρχίας, 10.12.43 Τμήμα Ia, Υπ’ Αριθ. 1448/43 Απόρρητο Διοικητής…
…Ως αντίποινα για τα δολοφονηθέντα μέλη των 1/749 και 5/749 Λόχων Κυνηγών πρέπει να ισοπεδωθούν οι περιοχές Μαζέϊκα και Καλάβρυτα. Να ισοπεδωθούν επίσης στις ερευνηθείσες περιοχές οι τόποι, στους οποίους οι συμμορίες αποδεδειγμένα βρήκαν καταφύγιο ή κατά τη διεξαγωγή της έρευνας προβλήθηκε αντίσταση και βρέθηκαν όπλα ή πολεμοφόδια.
Όλα τα κτήνη των ερευνηθεισών περιοχών, καθώς και εκείνα που θα βρεθούν κατά το δρομολόγιο της επιστροφής να μεταφερθούν από το στράτευμα στις βάσεις. Επιχείρηση «Stiglitz». Η βόρεια ομάδα του Αποσπάσματος Glitz έφθασε στη Μοσιά (3 χλμ. ΒΔ της Καστανιάς) και η νότια ομάδα στο Μάτι (3 χλμ. ΝΔ της Καστανιάς)….».
2) «Του Γερμανού στραμμένη η μαύρη κάννη/κατάστηθα σ’ αυτά τα παλληκάρια/ανάγκασε τον λάκκο τους ν’ ανοίξουν/σκάβοντας με τα ίδια τους τα χέρια/και βρόντηξε ανελέητη/ λύγισαν κι έπεσαν ένδοξα οι πατριώτες/αιώνια στήνοντας μνημείο μέγα/στην λευτεριά π’ αγάπησαν με πάθος/.
ΜΠΡΑΤΣΙΚΑΣ Κωνσταντίνος/ΛΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Γεώργιος/ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Νικόλαος/ ΑΝΔΡΕΟΠΟΥΛΟΣ Παναγιώτης/Ιταλός στρατιώτης (Τζουζέπε). Αυχένας Πριολίθου Καλαβρύτων, 10.12.1943».[12]
3) «…Την επομένη της εισόδου των Γερμανών στα Καλάβρυτα, οι Γερμανοί συλλαμβάνουν πέντε πολίτες και τους οδηγούν στην τοποθεσία με την επωνυμία «Αυχένας Πριολίθου», όπου και τους εκτέλεσαν.
Παρακάτω, ο γιος ενός εκ των εκτελεσθέντων, ο Ηλίας Λιακόπουλος, καταθέτει τη δική του μαρτυρία και εκδοχή για το απάνθρωπο αυτό γεγονός. Μαρτυρία Λιακόπουλου Ηλία:
[…] Οι Γερμανοί μπήκαν στα Καλάβρυτα ημέρα Πέμπτη. Φαίνεται ότι είχαν αποφασίσει να κάνουν την εκτέλεση την πρώτη μέρα, γιατί μάζευαν όλους τους άρρενες στο κέντρο της πόλεως με την δήθεν δικαιολογία ότι θέλουν να τους μιλήσουνε, ενώ γύρω-γύρω είχαν αυτοκίνητα με πολυβόλα κρυμμένα μέσα.
Μερικοί Καλαβρυτινοί που πηγαίνανε στην πλατεία, είδαν τα αυτοκίνητα και γυρίσανε πίσω, όπως ο πατέρας του Πάνου του Μπράτσικα, δύο άλλοι εργάτες που εργάζονταν στο μεταλλείο και μεταξύ αυτών και ο πατέρας μου. Γυρίζοντας πίσω έλεγαν στους άλλους που κατεβαίνανε στη συγκέντρωση:
«Μην πάτε. Οι Γερμανοί έχουνε πολυβόλα και ίσως σας σκοτώσουνε. Κοροϊδεύουν, δεν θα μας βάλουν λόγο».
Και ξαφνικά σταμάτησε η εισροή του κόσμου προς την πλατεία. Τότε οι Γερμανοί έστειλαν περιπόλους έξω και πιάσανε 4-5 άτομα, τους οποίους θεώρησαν υπεύθυνους, γιατί διέδιδαν «ψευδείς» ειδήσεις και εμπόδιζαν τον κόσμο να προσέλθει στην πλατεία. Μεταξύ αυτών συλλάβανε και τον πατέρα μου, τον οποίο τον πιάσανε μπροστά σχεδόν στο σπίτι μας. Από του Βαλιμίτη το ύψωμα τον είδαν που έλεγε στους άλλους «Γυρίστε πίσω, θα σας σκοτώσουν οι Γερμανοί».
Τον διέταξαν να σταματήσει. Αυτός έτρεξε προς ένα λαγκάδι. Μια δεύτερη όμως περίπολος από την πλευρά του νεκροταφείου, τον είδε και τον πιάσανε σχεδόν μπροστά στο σπίτι μας.
Τους κλείσανε στο ξενοδοχείο του Δαλιάνη,
δίπλα στην εκκλησία. Είπαν ότι θα τους πέρναγαν από στρατοδικείο. Ωστόσο, την
άλλη μέρα τους βάλανε σε οχήματα και τους εκτέλεσαν στον Αυχένα Πριολίθου, αφού
πρώτα τους υποχρέωσαν να σκάψουν τον τάφο τους…
Εμείς για ένα σχεδόν μήνα τον
θεωρούσαμε ζωντανό. Η μητέρα μου πίστευε ότι ή τον είχαν πάρει για όμηρο ή τον
είχαν οδηγήσει στη φυλακή σε άλλη πολιτεία. Γρήγορα όμως οι ελπίδες μας
διαψεύστηκαν. Μετά την καταστροφή, κατά τα μέσα του Γενάρη του ’44, το φοβερό
γεγονός της εκτέλεσης το μάθαμε από κάποιους χωρικούς από τον Πριόλιθο,
συγχωριανούς του πατέρα μου.
Έφυγε η μητέρα μου και πήγε εκεί επάνω, στον Αυχένα, ξέθαψε τον πατέρα μου και τον μετέφερε -χωρίς καμιά βοήθεια- πάνω σε μια σκάλα για φέρετρο κάτω στο νεκροταφείο, όπου τον ενταφίασε σε οικογενειακό τάφο».
ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 13-12-43 – Στα μονοπάτια της μνήμης», Δημοτικό Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος», Καλάβρυτα 2011]…».[13]
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός ως φυσικός, πτ. θεολογίας, συγγραφέας και ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης.
Σημείωση από τΜτΒ: Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, φ. 72, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2023, στήλη ΒΟΥΡΑΪΚΕΣ ΝΥΞΕΙΣ, σελ. 10-11.
Παραπομπές
[1] ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΜΠΟΥΡΔΑΛΑΣ, Τα νερά των βουνών και η Κέρτεζη, εκδ. Αρμός, 2018, σελ. 72-73.
[2] ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΜΠΟΥΡΔΑΛΑΣ, Όταν παιδεία & ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821, εκδ. Αρμός, 2021, σελ. 58-59.
[3] Γιάννης Αντ. Πίκουλας, «Το οχυρό στην Κέρτεζη Καλαβρύτων», εφημ. «Φωνή των Καλαβρύτων» (Αύγουστος 1989), σ. 1, 4. Επίσης, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΜΠΟΥΡΔΑΛΑΣ, Όταν παιδεία & ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821, εκδ. Αρμός, 2021, σελ. 36-39.
[4] ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΜΠΟΥΡΔΑΛΑΣ, Όταν παιδεία & ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821, εκδ. Αρμός, 2021, σελ. 48-49.
[5] Στο ‘’Ελλάδος περιηγήσεις, ΑΡΚΑΔΙΚΑ’’, παρ. 19». Επίσης, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΜΠΟΥΡΔΑΛΑΣ, Όταν παιδεία & ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821, εκδ. Αρμός, 2021, σελ. 47.
[6] ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΜΠΟΥΡΔΑΛΑΣ, Όταν παιδεία & ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821, εκδ. Αρμός, 2021, σελ. 201.
[7] «…Αυτό όμως που δεν γνωρίζουμε είναι ότι, ένας από τους σταθμούς του υπήρξε το μοναστήρι, των Αγίων Θεοδώρων Αροανίας Καλαβρύτων στις αρχές τις δεκαετίας του ’60, πιθανότατα πριν την παραμονή του στην έρημο του Σινά.
Όπως αποκάλυψε η εφημερίδα “Ώρα των Καλαβρύτων”, στους Αγίους Θεοδώρους και επί ηγουμενίας Αρχιμανδρίτου Παρθενίου, ο Άγιος πατήρ παρέμεινε ένα περίπου χρόνο, ασχολούμενος με το διακόνημα του μαραγκού. Πολλά από τα παράθυρα της Ι. Μονής είναι έργα του.
Η επιμονή του Ηγουμένου (κατά πληροφορίες) να λάβει το μυστήριο της Ιερωσύνης, σιωπηλά οδήγησε τον Γέροντα να απέλθει της περιοχής μας και να αναζητήσει αλλού τόπου ασκήσεως και προσευχής…». ΠΗΓΗ: ΒΗΜΑ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, 12.07.2023, www.vimaorthodoxias.gr/uncategorized/to-agnosto-perasma-toy-agioy-paisioy-apo-ta-kalavryta-monachos-stoys-agioys-theodoroys-aroanias/.
[8] «Γινόταν κι αυτό μέσα στον Σεπτέμβριο (18-24) και διαρκούσε έξι με οκτώ ημέρες», Η Εμποροζωοπανήγυρη των Καλαβρύτων, Απόσπασμα από το βιβλίο «Λαογραφικές Σελίδες» του Νώντα Περ. Σακελλαρόπουλου, https://pefkon.blogspot.com/2012/07/blog-post.html.
[9][9][9] Τάκης Μπαλφούσιας, ΣΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΗΣ ΚΛΕΙΤΟΡΙΑΣ – ΜΑΖΕΪΚΩΝ, ΩΡΑ των ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, ΣΕΠΤ 2023, φ. 69, σελ. 28.
[10] KALAVRYTANEWS, 28.08.2023, www.kalavrytanews.com/2012/08/blog-post_6945.html.
[11] Αρχείο Φίλιππα Σαρδελιάνου, από: 09.12.2023, www.kalavrytanews.com/2016/12/10-1943.html.
[12] ΠΗΓΗ: http://www.arxeion-politismou.gr/2019/12/ektelesthentes-ston-Priolitho.html.
