Ο Παναγιώτης Μπούρδαλας ισορροπεί συνετά και αποφεύγει… στο νέο του θεανθρωπολογικό δοκίμιο
Του Πέτρου Θωμαΐδη*
«Ο ΘΕΟΣ ΠΕΘΑΝΕ ΘΕΟΣ ΣΧΩΡΕΣΤΟΝ
Σύνθημα έξω από έναν Ιερό Ναό στην Πάτρα.
Ή η εξομολόγηση ενός άνδρα.
Κάθε φορά που το Θεό εξορίζουμε στους κοσμικούς ουρανούς,
η κίνηση από και προς τις καρδιές των ανθρώπων καταντά κίνηση προς τη μεταφυσική φιλοσοφία.
Ορμή και λατρεία της επιστήμης, της πολιτικής, του αθλητισμού, της λαγνείας.
Και όλο αυτό καταντά θρησκοληψία.
Ιδεαλιστές, υλιστές, ηθικιστές, ρομαντικοί ή πρακτικιστές, με αυτή τη θρησκοληψία επιβιώνουμε.
Και εγώ, μπλεγμένος μέσα στη θρησκεία της επιστήμης,
δεν μου μένει παρά να προσκυνήσω το είδωλο της φύσης».
Παναγιώτης Μπούρδαλας
Νοέμβριος 1985
Ακριβώς πριν 37 χρόνια.
Σε μια παρέα που μαζευόταν, καλή ώρα, ημέρα Πέμπτη.
«Ψωμί και Κρασί».
3ο τεύχος.
Σε ένα από τα σκίτσα που συνόδευαν το άρθρο του Παναγιώτη Μπούρδαλα, το ανθρώπινο χέρι ξεφλουδίζει την Υδρόγειο με μαχαίρι.
Στο ίδιο εκείνο τεύχος πλανιέται γενικά μια ιδέα: Για τη δημιουργία ενός συνολικά εναλλακτικού χώρου ζωής, χρωματισμένου από τα πολυδοκιμασμένα πρότυπα της – ορθόδοξα – κοινοτικής ζωής.
«Η άσκηση χρειάζεται μέθοδο και το τραγούδι μας τη χάρη της ζωής», είναι η τελευταία γραμμή του τεύχους και συγχρόνως ο τελευταίος στίχος σε ένα ποίημα με τον τίτλο «Παρακλητό», το οποίο υπογράφει ο Γιώργος Τσίρτσης.
Εκείνη η πατρινή παρέα της Πέμπτης, των αρχών της δεκαετίας του 1980, έγινε κίνητρο και παράδειγμα για μια παρεμφερή παρέα στην Κόρινθο, που μπορεί να μην ήταν αποικία ορεινών μανιταριών, όπως ονομάζεται ένα ιστολόγιο του Παναγιώτη Μπούρδαλα, έγινε όμως εστία σεισμικών αναταράξεων.
Αίφνης άρχισαν στην Κόρινθο να κυκλοφορούν περί τα μέσα του 1980 διάσημοι Αγιορείτες. Από το Μάξιμο Λαυριώτη μέχρι το Θεόκλητο Διονυσιάτη.
Γίνονταν ομιλίες στο Μητροπολιτικό Ναό, εν πληθούση Εκκλησία, και εν συνεχεία συνάξεις σε σπίτια, όπου ο κάθε Γέροντας συζητούσε και ανακρινόταν.
Ποια είναι η θέση της Εκκλησίας για τις προγαμιαίες σχέσεις και τον έρωτα; Ήταν μία από τις πιο συχνές ερωτήσεις.
Τί άποψη έχετε για το Γιανναρά; Ήταν μια επίσης αναμενόμενη ερώτηση.
Παπά-Βασίλης Γοντικάκης, πατήρ Γεώργιος Καψάνης, Θείος Έρως και κινητικότητα.
Με καθυστέρηση μιας δεκαετίας και πλέον, η Κόρινθος άκουγε και μάθαινε για τη λεγόμενη Θεολογία του ‘60.
Στο Ναό του Αποστόλου Παύλου, κάθε Σάββατο στον Εσπερινό διαβάζεται για ένα διάστημα όλο το Α΄ Κάθισμα του Ψαλτηρίου στην οικεία θέση της Ακολουθίας.
Αρχίζουμε να πηγαίνουμε και σε Αγρυπνίες.
Φιλόδοξοι σπινθήρες από τη νέα τριβή με τα λειτουργικά κείμενα.
«Αλφαβητάρι της Πίστης», «Για να Ζήσει ο Κόσμος» και «Οι Περιπέτειες ενός Προσκυνητή».
Μια θρησκευτική εφηβεία επιεικής.
Που ευτυχώς μας πρόλαβε πριν γίνουμε 40.
Συντελώντας στην εκκλησιαστική μας ενηλικίωση.
Και την οφείλουμε και στο «Ψωμί και το Κρασί» της παρέας από την Πάτρα.
Που έγινε παρέα και στην Κόρινθο.
Και που ανεξάρτητα εάν είναι οι παρέες που γράφουν ιστορία, μας βοήθησε να υποψιαστούμε ότι υπάρχει και κάτι άλλο από αυτό που μέχρι τότε ζούσαμε ως κλίμα οργανωσιακό και απολυτοποιούσαμε ως πνεύμα ηθικοπλαστικό.
Μπορεί στην πορεία να μπερδέψαμε κάπως τα πράγματα και να νομίσαμε ότι μπορεί κανείς αυτομάτως να βρεθεί από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού, στα μεταπτυχιακά και να συζητά έτσι για τη θέωση με ένα, όπως έγραφε ο παπά – Φιλόθεος Φάρος, «ποτήρι ουίσκι ον δε ροκς στο χέρι», αυτό όμως δεν μπορεί να χρεωθεί στο «Ψωμί και το Κρασί».
Γιατί εκείνο το περιοδικό στο έλεγε ρητά: «Τί χρειάζεσαι; Ψωμί και Κρασί».
Δηλαδή αυτό που δεν μπορεί από τίποτε άλλο να αντικατασταθεί και που μεταβάλλεται σε κάτι άλλο, χωρίς το οποίο, δεν υπάρχει ζωή.
Που κοινωνείται, δεν καταναλώνεται.
Μοιράζεται και δεν ιδιοποιείται.
Μετέχεται, χωρίς να επιβάλλεται.
Συνιστά προσφορά προσωπική και όχι απόλαυση ιδιωτική.
Γίνεται έργο και ήθος ευχαριστιακό και κοινωνικό, ακόμη και μετά το «Δι’ ευχών». Γιατί εάν το δικό μου ψωμί είναι ζήτημα υλικό και τα δικαιώματά μου είναι ζήτημα ατομικό, το ψωμί του συνανθρώπου μου και τα δικαιώματά του είναι ζήτημα πνευματικό.
Με «Ψωμί και Κρασί» στο σακίδιο για το δρόμο, ξεκινά από ένα μέρος σκιερό, όπως σημαίνει και το όνομά της, την Κέρτεζη και από την εν γένει Αχαϊκή Γη, για να περπατήσει έως του κόσμου τα πέρατα, ο Παναγιώτης Μπούρδαλας.
Το «Έως του Κόσμου τα Πέρατα» δεν είναι θαρρώ προσδιορισμός γεωγραφικός, αλλά, τρόπος να πούμε με άλλα λόγια το «άνθρωπος συλλογικός» και να αναζητήσουμε τα ίχνη του σύμφωνα και με τον τίτλο του προηγούμενου βιβλίου του Παναγιώτη.
Και «άνθρωπος συλλογικός» είναι όχι απλά ο κοινωνικός, αλλά ο καθολικός, το αντίθετο δηλαδή του μαζικού ανθρώπου, που είναι ο τύπος ο ατομοκεντρικός. Αυτός δηλαδή ο τύπος, ο ατομοκεντρικός, που κατά την αλήστου μνήμης Θάτσερ είναι ο μόνος υπαρκτός.
Ο «συλλογικός άνθρωπος» είναι αυτός που βιώνει την ενότητα της ανθρώπινης φύσης, όπως αυτή υποστασιάζεται σε κάθε πρόσωπο, ακόμη και σε αυτούς τους ανύπαρκτους για τα εξουσιαστικά κέντρα και εξουθενωμένους, που εξελέξατο ο Θεός ίνα την σοφία των σοφών καταισχύνη.
Στην προς τους Εμμαούς του «συλλογικού ανθρώπου» πορεία του, ο Παναγιώτης Μπούρδαλας συντροφεύεται νοερά από κάποιους, κληρικούς και λαϊκούς, γεννήτορες φυσικούς και πνευματικούς, με καρδιά καιόμενη σαν τη δική του.
Όπως για παράδειγμα, από τον αλλιώτικο παπά-Γιάννη Κατωπόδη, ο οποίος στον χειροτονητήριο λόγο του στον βαθμό του Πρεσβυτέρου είπε μεταξύ των άλλων, όπως διαβάζουμε στο παρουσιαζόμενο σήμερα βιβλίο:
«β) “… Ο Χριστός … Κατήργησε τη θρησκεία, επειδή έριξε το μεσότοιχο που χώριζε το φυσικό από το υπερφυσικό, το βέβηλο, από το ιερό. Γκρέμισε το χώρισμα που ήταν η μόνη δικαιολογία και ο λόγος υπάρξεως της θρησκείας. Αποκάλυψε πως όλα τα πράγματα, όλη η φύση, βρίσκουνε το τέλος τους, την πλήρωσή τους, στη Βασιλεία. Πως όλα τα πράγματα γίνονται καινούρια με την ΑΓΑΠΗ”.
γ) “… Ο Ιερέας και η κοινότητα βιώνουν την ενότητά τους με τον Χριστό, στην Ευχαριστία. Βιβλικά, προσεγγίζεται αυτή η ενότητα με το γεγονός της Μεταμορφώσεως. Η εμπειρία όμως αυτή της Θαβώρειας Μεταμορφώσεως, είναι ανάγκη να μαρτυρηθεί στον κόσμο. Δεν πρέπει να απομείνουμε στο όρος Θαβώρ. Πρέπει να “ξεκινήσουμε” και να αρχίσουμε την ατέρμονη αποστολή της Εκκλησίας, ως μάρτυρες αυτού του φωτός, ως μάρτυρες αυτού του πνεύματος”.
δ) “… Και χρειάζεται να θυμόμαστε πως ορισμένες διαστάσεις της χριστιανικής αποστολής, η εκκλησία συχνά τις λησμόνησε, από τον καιρό που παραδέχθηκε την εγκαθίδρυσή της στον κόσμο και την αξιοσέβαστη θέση της ως μιας παγκόσμιας θρησκείας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη διπλή αποτυχία της εκκλησίας».
‘Η από τον μελετητή, λειτουργικό και ασκητικό παπά-Νίκο Φαναριώτη που, ξεκινώντας από τα βιώματα και τα παραδείγματα από τις «Περιπέτειες ενός Προσκυνητή», μιλούσε για την ευχή τη δεκαετία του ’70 και ’80, σε μια εποχή που η συντηρητική εκκλησιαστική νοοτροπία την είχε εξοστρακίσει από τον κόσμο ως «έργο του μοναχού».
«Φοβάσαι μήπως αμαρτήσεις; Μη φοβάσαι … θα αμαρτήσεις … γιατί κανένας δεν είναι αναμάρτητος. … Ο Χριστός είπε μετανοείτε … όχι μετανοήστε … Η Εκκλησία είναι συνεργείο … μέσα στην Εκκλησία είναι όλα τρακαρισμένα … για να φτιαχτούνε».
Έτσι μιλούσε, ήδη πριν την Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία του π. Ιεροθέου Βλάχου, ο παπά-Νίκος Φαναριώτης, πρόσωπο αναφοράς για την παρέα της Πέμπτης. Μετρημένα, όχι συναισθηματικά, ούτε ενοχικά και εστιάζοντας στην ουσία, συχνά με ανατρεπτικό τρόπο.
Κατά της διάρκεια της πορείας αυτής αναδύεται η ανάγκη για να γίνουν κάποιες στάσεις σε συγκεκριμένους σταθμούς όπως οι προκλήσεις στον 21ο αιώνα αναφορικά με τον τύπο ανθρώπου και παιδείας που έχει να παρουσιάσει η Ορθοδοξία, τη θεανθρωπολογική τοποθέτηση στο ζήτημα της μετανάστευσης και των μεταναστών, τη θεολογική και πρακτική διαχείριση της COVID-19, αλλά και τη Μεγάλη Σύνοδο του 2016 και τα απόνερά της.
Στην κοσμοπολίτικη εποχή μας, αυτού του ιδιότυπου ανθρωπολογικού νεστοριανισμού, που ο ατομισμός και η αποθέωση του ατόμου, αλλά και η αποθέωση της ετερότητας ως δικαιωματικού αυτοσκοπού, αποτελούν την ύψιστη αρχή του δυτικού πολιτισμού, ο συγγραφέας δανείζεται από την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο την ξεκάθαρη απάντηση υπέρ της κοινωνίας των ανθρωπίνων προσώπων, όπως και υπέρ του χριστοκεντρικού χαρακτήρα του γάμου, όπου το φυσικό νερό της έλξης καλείται το ζευγάρι να μετατρέψει σε πνευματικό οίνο, δηλαδή σε πολλαπλή αγάπη.
Δεν λείπουν βέβαια και οι Λαιστρυγόνες που απειλούν να μας καταπιούν κατά τη διάρκεια της πορείας για την αναζήτηση των ιχνών «του συλλογικού ανθρώπου» της Θείας Βασιλείας.
Τρία νέα φαινόμενα, επισημαίνει ο συγγραφέας, φαίνεται να έχουν εμφανιστεί, τα οποία έχουν γίνει ορατά τα τελευταία χρόνια και ειδικά μέσα στη θεολογική και πρακτική κρίση της πανδημίας.
(i) Το φαινόμενο του «γεροντισμού», το οποίο δημιουργεί καραβάνια ανελεύθερων νέων και μεγαλύτερων,
(ii) Το φαινόμενο δυσανάλογης μεταφοράς μοναστηριακών προτύπων στο εσωτερικό των έγγαμων και των οικογενειών τους
(iii) Το οργανωμένο κλίμα ενάντια στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, λόγω εθνικισμού και εθνοφυλετισμού και η άκριτη πρόσδεση στο σχεδιασμό της Ρωσίας και του Πατριαρχείου της χώρας αυτής ως δήθεν 3ης Ρώμης.
Οι ομαδοποιήσεις αυτές αφενός εκδικούνται τον θεολογικό και εκκλησιαστικό προβληματισμό, που ξεκίνησε τη δεκαετία του ’60 και φθάνει μέχρι τις ημέρες μας και αφετέρου ρίχνουν λάδι στο σχίσμα που φαίνεται να έρχεται και θεσμικά.
Ο Παναγιώτης Μπούρδαλας ισορροπεί συνετά και αποφεύγει τις αδιαλείπτως, δυστυχώς, παρούσες, στο θεολογικό χώρο αυτονομήσεις.
Φιλοκαλία και δράση είναι η προσευχή και η λατρευτική μυσταγωγία.
Φιλοκαλία και δράση είναι όμως και ο αγώνας κατά των αιτιών που παράγουν τη φτώχεια, την εκμετάλλευση και την αδικία, όπως για παράδειγμα η τραπεζική τοκογλυφία, για την οποία δεν έχω ακούσει να λέγει κάτι η Εκκλησία.
Αγαπητοί φίλοι,
Μελετώντας το βιβλίο του Παναγιώτη «Από την Αχαϊκή Γη ως του Κόσμου τα Πέρατα», είναι σαν να βρίσκεσαι μαζί του στην πλατεία της Κέρτεζης, μαζί με πολλούς άλλους παρόντες στο βιβλίο και, υπό ένα άλλου είδους φως που μεταμορφώνει το σκιερό του τόπου σε φωτεινό, να συζητείς και να διαλέγεσαι, όχι φλυαρώντας ή χασομερώντας, αλλά κοινωνώντας «ψωμί και κρασί», δηλαδή την εμπειρία της ανάγκης για περίσσεια ζωής και δίπλα από εκεί που κάθεσαι να είναι η Εκκλησία της Κέρτεζης, που σε καλεί στον «άρτο και τον οίνο» που τελικά και οντολογικά αναζητείς.
Και όλα αυτά στο φόντο της αμετάθετης ελπίδας μιας ανθρωπολογίας που έρχεται από το μέλλον, ψηλαφείται στο παρόν και δεν έχει ανάγκη να εξιδανικεύει το παρελθόν και η οποία γίνεται το «αλάτι» που κρατά μακριά τη «σαπίλα», «νοστιμίζει τη μπουκιά» και «φανερώνει την πληγή» προκειμένου αυτή να γιατρευτεί, όπως σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου ο Θανάσης Παπαθανασίου.
Όπως έκλεινε και ο Παναγιώτης σε εκείνο το άρθρο στο «Ψωμί και Κρασί» το Νοέμβρη του 1985:
«Αισιοδοξώ πάραυτα. Γιατί πάντα στις νύχτες – έστω συννεφιασμένες – τα αστέρια υπάρχουν και φέγγουν. Στις φουρτουνιασμένες θάλασσες, μας προσέχουν οι φάροι. Στα άγρια βουνά πηγάζουν τα καθαρά νερά. Φτωχοί μου άνθρωποι, φτωχέ μου εαυτέ, φτωχοί μου Άγιοι σας αναζητώ».
Ο Πέτρος Θωμαΐδης είναι δικηγόρος στην Κόρινθο. Η βιβλιοπαρουσίασή του στο βιβλίο του Παναγιώτη Μπούρδαλα «ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΧΑΪΚΗ ΓΗ ΕΩΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΝΟΥ ΤΑ ΠΕΡΑΤΑ» από τις εκδόσεις Αρμός 2022.
