Ένα θεανθρωπολογικό βιβλίο που απευθύνεται στους εραστές του συλλογικού ανθρώπου
Παρουσίαση του βιβλίου του Π. Μπούρδαλα «Από την αχαϊκή γη ως του κόσμου τα πέρατα, για μια απελευθερωτική θεανθρωπολογία: υποδείγματα, θραύσματα, Μεγάλη Σύνοδος 2016, «3η Ρώμη»»
Του Βασίλη Βασιλειάδη*
Ι. Βιογραφικό
Ο Παναγιώτης γεννήθηκε στην Κέρτεζη Καλαβρύτων το 1955 και μεγάλωσε εκεί. Πατέρας του ήταν ο Κερτεζίτης Αντώνης Μπούρδαλας και μητέρα του η Γαρουφαλιά Αλεξόπουλου. Παντρεύτηκε την μουσικό και δασκάλα πιάνου Ιωάννα Σαμπαζιώτη. Απέκτησαν τέσσερα παιδιά, τον Αντώνη, το Δημήτρη, το Γρηγόρη και την Μυρτώ. Τέλειωσε το τριθέσιο δημοτικό σχολείο στην Κέρτεζη, και ακολούθως εγγράφηκε στο γυμνάσιο Καλαβρύτων όπου φοίτησε για πέντε χρόνια και τελείωσε την δευτεροβάθμια εκπαίδευση στο πρώτο γυμνάσιο Πάτρας. Σπούδασε φυσική στην Φυσικομαθηματική σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών και θεολογία σε μεταγενέστερο χρόνο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε ως φυσικός σε σχολεία της Αχαΐας και είναι πλέον συνταξιούχος. Έχει δραστηριοποιηθεί κατά καιρούς σε πολιτισμικές δράσεις, σε τοπικά ζητήματα, σε προσπάθειες πρόληψης και σε ενοριακούς πυρήνες. Διατηρεί το ιστολόγιο «το μανιτάρι του βουνού» και την ιστοσελίδα «Αποικία ορεινών μανιταριών».
Έχει ασχοληθεί με το φοιτητικό, εκπαιδευτικό και γονεϊκό κίνημα και από θέσεις ευθύνης. Υπήρξε ενεργό συνδικαλιστικό στέλεχος στην Α και Β ΕΛΜΕ Αχαΐας. Έχει εκλεγεί στο ΠΥΣΔΕ Αχαΐας και αναπληρωματικό μέλος στο ΑΠΥΣΔΕ Δυτικής Ελλάδας. Έχει διατελέσει και μέλος του κέντρου μελετών και τεκμηρίωσης της ΟΛΜΕ, με συμμετοχή σε εκπαιδευτικά συνέδρια. Η εκπαιδευτική παρέμβαση Αχαΐας είναι το συλλογικό σχήμα μέσα από το οποίο οργανώνει τη δράση του. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος του θεολογικού περιοδικού «σύναξη», του πολιτικού περιοδικού «σημάδια», του Πατρινού θεολογικού και πολιτισμικού περιοδικού «ψωμί και κρασί» και της εκπαιδευτικής εφημερίδας «ρωγμές και παρεμβάσεις» στην Πάτρα. Αρθρογραφεί συχνά σε ιστοσελίδες και περιστασιακά στην εφημερίδα «η χριστιανική». Αυτό είναι το πέμπτο του βιβλίου. Έχουν εκδοθεί: τα νερά των βουνών και Κέρτεζη, στα ίχνη του συλλογικού ανθρώπου, η ποιητική συλλογή «απόσταξη σε καιρούς δυστοπίας», και «όταν η παιδεία και η ποίηση συναντούν την επανάσταση του 1821». Όλα είναι από τις εκδόσεις Αρμός.
ΙΙ. Γενικά
Ποιο μπορεί να είναι το κέντρο βάρους ενός βιβλίου που σύμφωνα με τον κ. Παπαθανασίου που προλογίζει είναι πολυαξονικό, κινείται σε παραπάνω από ένα επίπεδα. Νομίζω ότι την απάντηση τη δίνει ο Παναγιώτης, όταν επιλέγει στην εισαγωγή του να αναφερθεί στο βιβλίο του Αγίου Μάξιμου του Ομολογητή «Θεολογία της φύσεως».
Ένα βιβλίο που εξετάζει τις θεολογικές συγχύσεις που υπήρχαν για το πρόσωπο του Χριστού και εξηγεί τι σημαίνει να χαθεί το ανθρώπινο θέλημα στο Χριστό. Ο άνθρωπος έχει μία κοινή φύση που υποστασιάζεται σε δισεκατομμύρια πρόσωπα. Επομένως, συναποτελούμε τον συλλογικό άνθρωπο, οπότε και η σωτηρία είναι συλλογική. Όμως συχνά στη συνείδηση και στην πράξη μας το θέλημα γίνεται ατομικό. Αν χαθεί όμως το ανθρώπινο θέλημα στο Χριστό, δεν μπορεί να υπάρξει τίποτα περισσότερο από έναν ηθικό χριστιανισμό, που θα καταλήξει ίσως σε έναν ηθικό ανθρωπισμό, αλλά μέχρις εκεί.
Το βιβλίο λοιπόν απευθύνεται στους εραστές του συλλογικού ανθρώπου. Σε αυτούς που νιώθουν να ασφυκτιούν από τη σημερινή πραγματικότητα και από την αποθέωση του ατόμου, του ατομοκεντρικού μοντέλου ζωής που έχει κυριαρχήσει στις κοινωνίες μας. Aποτελεί φυσική συνέχεια του 2ου βιβλίου του Παν. «Στα ίχνη του συλλογικού ανθρώπου – 55 σημαδούρες κοινωνικής και υπαρκτικής θεανθρωπολογίας». Μπορούν να διαβαστούν διαδοχικά και δίνουν μια σαφή εικόνα της σκέψης και της προβληματικής που αναπτύσσει ο συγγραφέας. Και οι εραστές αυτοί μπορούν να συνευρίσκονται και να διαλέγονται μεταξύ τους ακόμα και αν δεν είναι εν Χριστώ αδελφοί, αφού είναι αδέλφια του κόσμου.
Ο σημερινός κόσμος σημαδεύεται από την κυριαρχία του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού σε επίπεδο οικονομίας, από την κυριαρχία των λεγόμενων νέων τεχνολογιών στο επίπεδο της επιστήμης, από την αποθέωση του ατόμου στο επίπεδο της ανθρωπολογίας και από τη θεολογία του «θανάτου του θεού» στο χώρο της πίστης.
Η θεώρηση του ανθρώπου ως αυτόνομο ατομικό όν καθορίζει στο σημερινό φιλελεύθερο καπιταλισμό, τον τρόπο του δήθεν ευ ζην. Επομένως, ο Θεανθρωπολογικός, ευχαριστιακός, αλληλέγγυος, νηπτικός τρόπος αντίληψης, πίστης και πρακτικής αποτελεί έναν αντίποδα, τόσο στην ισοπεδωτική αμφισβήτηση όσο και στα ανταγωνιστικά άτομα. Ταυτόχρονα, αυτός ο τρόπος ύπαρξης μπορεί να γονιμοποιήσει τα ουτοπικά κινήματα ξεπερνώντας την αντίληψη του μαζικού ανθρώπου, εισάγοντας μια αντανάκλαση της αγιοτριαδολογικής ανθρωπολογίας στο χώρο της κοινωνίας. Εξάλλου: η θυσιαστική αγάπη αξιολογείται ως ασύμβατη με τον ατομοκεντρισμό, όπως πρόσφατα τόνισε και η μεγάλη σύνοδος της Ορθοδοξίας στο Κολυμπάρι.
Σε αυτόν τον κόσμο ο συγγραφέας αντλεί τα υποδείγματα της πίστης από ανθρώπους με τους οποίους βρέθηκε και συναντήθηκε σε διάφορες φάσεις της ζωής του και οι συναντήσεις αυτές ήταν καθοριστικές γι’ αυτόν. Άνθρωποι με διαφορετικές αφετηρίες και διαφορετικές πρακτικές που προσέγγιζαν τη ζωή και την πίστη από διαφορετικά μονοπάτια, αλλά που εν τέλει η ζωή τους έτεινε να ακολουθεί αυτά που ομολογούσε το πνεύμα τους. Δεν ήταν τα πτυχία και οι εγκύκλιες σπουδές το κοινό τους σημείο, δεν ήταν ο τόπος καταγωγής ή διαμονής, αλλά αυτή η σύζευξη θεωρίας και πράξης.
Η Γαρουφαλιά Αλεξοπούλου, η μητέρα του συγγραφέα, ο παπά Αντρέας Νικολάου στην Κέρτεζη, η καθηγήτρια Μαρία Παπαγιάννη, ο παπά Γιάννης Κατωπόδης, ο θεολόγος Σωκράτης Νίκας, ο παπά Νίκος Φαναριώτης και η Πατρινή παρέα, ο Φιλάρετος της Αγίας Λαύρας, ο παπά Ανδρέας στο πανεπιστήμιο Πατρών. Ήταν άνθρωποι με λάθη, δεν ήταν τέλειοι αλλά με το παράδειγμά τους δείχνουν πλευρές του νέου τύπου ανθρώπου που δρα με αγάπη, συγκατάβαση για το συνάνθρωπο, υψηλό αίσθημα δικαίου, αλληλεγγύης και προσφοράς για τον Άλλο. Άλλοι ήτανε μορφωμένοι με βαρύ βιογραφικό, άλλοι σχεδόν αγράμματοι αλλά με το παράδειγμά τους σημάδεψαν τους γύρω τους. Η μητέρα του, του δίδαξε την αγάπη, την καρτερία, την Πίστη. Ο παπά Αντρέας από την Κέρτεζη με αγάπη, σύνεση, και συγκατάβαση κατάφερε με λαϊκές συνελεύσεις να λύσει ένα πολύ δύσκολο εκκλησιαστικό πρόβλημα που είχε προκύψει με το παλιό ημερολόγιο και μάλιστα με τέτοιο τρόπο που τον σέβονταν όλες οι πλευρές. Είναι χαρακτηριστικό ότι έδινε τα κλειδιά της εκκλησίας για να λειτουργήσουν και όσοι πήγαιναν με το παλιό ημερολόγιο. Ο παπά Νίκος ο Φαναριώτης ήταν εξαίρετος κήρυκας επειδή ήταν μεστός, σαφής και άγγιζε τις νεανικές χορδές της πατρινής παρέας. Και δεν είναι τυχαίο που ο συγγραφέας στα οκτώ πρόσωπα, στα οκτώ υποδείγματα που θεωρεί ότι σημάδεψαν την ζωή του μαζί με τον παπα Νίκο Φαναριώτη βάζει και την πατρινή παρέα. Δηλαδή θεωρεί και την συλλογικότητα ευθύς εξαρχής ως κάτι που σημάδεψε, με ανεξίτηλο τρόπο από ότι αποδείχτηκε στην συνέχεια, την ζωή του.
Έτσι, πιστοί και μη πιστοί, μπορούν μέσα από σχέσεις, θεσμούς, σωματεία, δομές και κινήματα να συνεργάζονται και να αναπτύσσουν ποικίλες και πολύμορφες κοινωνικές δράσεις αλλαγής. Μια αλλαγή όμως που οφείλει και μπορεί να οδηγήσει στη ρήξη και στην επανάσταση και όχι στην ανταρσία ή στην αντίδραση.
Παιδεία και Εκπαίδευση: Σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Σύναξη» ο Παναγιώτης το 1983 μιλούσε για βαθιά κρίση στην παιδεία. Να δούμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά τα οποία έβλεπε εκείνη την περίοδο. Μιλάει για την γνώση που είναι αποθηκευμένη σε βιβλία και σε καθηγητικούς εγκεφάλους και οποία προσφέρεται μονοσήμαντα στους φοιτητές που σαν άγραφες μαγνητοταινίες καλούνται να γεμίσουν την μνήμη τους. Κέντρο της διαδικασίας είναι ο μηχανισμός εξετάσεων. Δεν πρόκειται για γνώση, ούτε για παιδεία. Η γνώση προϋποθέτει έκπληξη, αφομοίωση με προσωπικό τρόπο, άνοιγμα του όλου ανθρώπου, ερωτική σχέση, χαρακτήρα μύησης. Η παιδεία προϋποθέτει το χώρου της ελευθερίας και το χρόνο της αγάπης. Εδώ έχουμε πληροφόρηση αντί για γνώση. Έχουμε απόσταση μεταξύ φοιτητών και καθηγητών, οι γνώσεις και οι ζωές τους δε συμπλέκονται. Δεν υπάρχει η λειτουργία στο μυστήριο της γνώσης, αλλά λατρεία της πληροφόρησης. Έτσι η κριτική γνώση ελαττώνεται, η ισορροπία στην όλη προσωπική και κοινωνική ζωή του φοιτητή κλονίζεται. Οι γνώσεις που δίνονται στο φοιτητή βρίσκονται συχνά μετέωρες σε σχέση με την όλη γνωστική πραγματικότητα και τις εσωτερικές γνωστικές του ανησυχίες. Η πολιτικοποίηση και η ευρύτερη συμμετοχή σε διαδικασίες του φοιτητικού κινήματος εκφράζει μιαν άλλη πιο ενεργητική αντίδραση. Η λατρεία της πληροφόρησης και η ένταξη του φοιτητή στους μηχανισμούς του συστήματος δεν εκφράζει την πιο ζωντανή μερίδα των πολιτικοποιημένων φοιτητών.
Και ποιες ήταν οι ανησυχίες του Παναγιώτη ο οποίος μετά από λίγα χρόνια θα γινότανε καθηγητής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Πως θα μπορούσε ο δάσκαλος να καταφέρει να σταθεί με τα μαζί με τα παιδιά με έκπληξη μπροστά στο μυστήριο της γνώσης, ήθελε να επιχειρήσει μία προσπάθεια από το μάθημα της φυσικής ώστε να γίνει χώρος ελευθερίας χωρίς να παραγνωρίζει ότι είναι αποτέλεσμα ποικίλων παραγόντων η όλη η διάπλαση των μαθητών (γονείς, γενικότερη οικογενειακή και κοινωνική πρακτική, πολιτισμικό κεφάλαιο, τοπικότητα, μορφωτικό κεφάλαιο, προσδοκίες, οικονομικοί λόγοι, κα). Πολύ συχνά αυτοί οι παράγοντες δείχνουν ανυπέρβλητοι για να φτάσουμε σε μία άλλου είδους Παιδεία.
Όπως βλέπουμε, η αναστοχαστική, κριτική ματιά του Παναγιώτη για την εκπαίδευση ξεκίνησε πολύ νωρίτερα από τα χρόνια του ως συνδικαλιστής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Ο Παναγιώτης ο εκπαιδευτικός θεωρεί ότι η εκπαίδευση είναι βασικό μετερίζι στη μάχη που δίνουμε για τον αναγκαίο τύπο ανθρώπου. Σε μια περίοδο που ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει περικυκλώσει το συλλογικό άνθρωπο και το πρότυπο του ατομικού ανθρώπου κυριαρχεί παντού, ο Παναγιώτης μέσα και έξω από τις αίθουσες μπολιάζει και μπολιάζεται από τους αγώνες για μια Παιδεία όχι μόνο για ένα δημόσιο και δωρεάν σχολείο για όλα τα παιδιά, αλλά και για μια Παιδεία που θα προωθεί τις πανανθρώπινες αξίες της αλληλεγγύης, της συλλογικότητας, της ανιδιοτέλειας, της ουσιαστικής γνώσης.
Η σημερινή εκπαίδευση στα σχολεία; Δανείζεται κάποιες φράσεις από τον θεολόγο Ανδρέα Βιτούλα: οι τρεις ιεράρχες δεν είναι προστάτες της παιδείας μας, αφού αυτή ακολουθεί άλλους δρόμους. Γιατί η παιδεία μας αντί να μορφώνει σκεπτόμενους ανθρώπους καταργεί την σκέψη, αντί να παιδεύει την ύπαρξη με νόημα την βασανίζει με πληροφορίες, αντί να καλλιεργεί την απορία ευνοεί ετοιμοπαράδοτες απαντήσεις, αντί να εμπνέει την αλληλέγγυα συμμετοχή στην πόλη, στα κοινά δηλαδή, επιβραβεύει την «αριστο»κρατία της καμαρίλας. Οι τρεις ιεράρχες διακόνησαν την γνώση που αλλάζει τον άνθρωπο, όχι την γνώση που τον αφήνει ανέγγιχτο. Προσπέλασαν την πραγματικότητα με την αρχοντιά του θαυμασμού και της μαθητείας, όχι με την αγαρμποσύνη μιας βίας, που ζητά μόνο την υποταγή στις προδιαγραφές του γνωρίζοντος. Μεγάλο ακόμα ζήτημα η ταξική αναπαραγωγή μέσω του σχολείου που ενισχύεται από τον λειτουργικό αναλφαβητισμό, τον οφειλόμενο στη φτώχεια των αντίστοιχων κοινωνικών στρωμάτων και στην έλλειψη ενισχυτικής διδασκαλίας από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου, αλλά και στις ειδικές κατηγορίες πληθυσμού τσιγγανόπουλα, προσφυγόπουλα, φυλακισμένα παιδιά, λαϊκές φτωχές οικογένειες, παιδιά απομονωμένα σε ορεινά χωριά ή μικρονήσια, κα.
Υφίσταται συλλογικός άνθρωπος σήμερα στο σχολείο; Για να δούμε: ατομική αξιολόγηση μαθητών, ατομική αξιολόγηση εκπαιδευτικών, τηλεκπαίδευση μαθητών, ατομικό προσοντολόγιο διορισμού, διάσπαση των αδιόριστων εκπαιδευτικών, ατομικό portfolio, ατομικό πτυχίο, τράπεζα θεμάτων, απόκτηση πτυχίων μόνο και μόνο για μία θέση στελέχους, ατομική εργασία, ατομική σύνταξη, ατομικός κουμπαράς για επικουρική σύνταξη που διαφημίζει και ο πρωθυπουργός αυτές τις μέρες, ν.4823 που μειώνει δραματικά την ισχύ του ΣΔ και τονίζει την αρχή του ενός, μέντορες, συντονιστές, σύμβουλοι σχ. ζωής κα. για τη διάσπαση του ΣΔ, εντατικοποίηση, έλλειψη επικοινωνίας, συζητήσεων, διαλόγου στα σχολειά μας.
Κάναμε χιλιάδες χρόνια για να ζήσουμε συλλογικά και τώρα μας πλασάρεται η ατομική λύση ως η μεταμοντέρνα πανάκεια για όλα τα προβλήματα μας. Ατομική ευθύνη την εποχή της πανδημίας, ατομική ευθύνη η εύρεση εργασίας, δεν έχεις το σωστό βιογραφικό, ατομική ζωή σε πόλεις εκατομμυρίων.
Ο Παναγιώτης ασχολήθηκε ενεργά και με πληθώρα άλλων ζητημάτων, όπως ο πόλεμος, η μετανάστευση και οι μετανάστες, τοπικά ζητήματα, η επιδημία κόβιντ, η τεχνολογία στην υπηρεσία του ανθρώπου με αφορμή πυλώνες της ΔΕΗ και κεραίες κινητής τηλεφωνίας, το ντόπινγκ, η βία, η Χρυσή Αυγή, οι νέοι, η συνομιλία μαρξισμού και χριστιανισμού.
Είτε το γνωρίζει, είτε όχι είναι φανερά επηρεασμένος από τον Φρέιρε και το ρεύμα της κριτικής παιδαγωγικής. Η έννοια κλειδί στον Φρέιρε είναι η conscientisation, η κριτική συνειδητοποίηση, η διαλεκτική ένωση ανάμεσα στην συνείδηση και στον κόσμο. Είναι η κοινωνική διαδικασία μέσα από την οποία οι ανθρώπινες υπάρξεις, όχι ως απλοί αποδέκτες αλλά ως συνειδητά υποκείμενα, κατορθώνουν να μετασχηματίσουν την πραγματικότητα, που επηρεάζει και δίνει μορφή στη ζωή τους. Ανάπτυξη της αυτοσυνειδησίας σημαίνει ακόμα, ότι μαθαίνεις να αντιμετωπίζεις με κριτική διάθεση τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, με πρόθεση να μεταβάλεις τους θεσμούς για να συντελεστεί πλήρως η εξανθρώπιση του ανθρώπου. Το αντίθετο του conscientisation είναι το massification, ένα μη σκεπτόμενο σύνολο, ο μαζικός, ο μαζοποιημένος άνθρωπος
Όταν η συνειδητοποίηση προχωρήσει πέρα από την κατανόηση ενός δεδομένου και τοποθετηθεί κριτικά μέσα στο σύστημα σχέσεων της ολότητας, τότε υπερβαίνει τον εαυτό της, βαθαίνει και γίνεται κριτική συνειδητοποίηση. Αυτή η προσπάθεια δεν μπορεί να είναι ατομική. Πρέπει να είναι κοινωνική. Μία τέτοια κριτική συνειδητοποίηση ποτέ δεν είναι ουδέτερη. Κατά τον ίδιο τρόπο δεν υπάρχει ουδέτερη Παιδεία. Η παιδεία είναι άσκηση ελευθερίας, δεν είναι απλή μεταβίβαση γνώσεων η πολιτισμού. Ούτε μετάδοση τεχνικών γνώσεων, ούτε αποταμίευση πληροφοριών ή δεδομένων. δεν είναι διαιώνιση των αξιών μιας δοσμένης κουλτούρας, ούτε η προσπάθεια προσαρμογής του μαθητή στο περιβάλλον του. Στην παιδευτική διαδικασία απελευθέρωσης, ο παιδαγωγός μαθητής και ο μαθητής παιδαγωγός είναι και οι δύο υποκείμενα γνώσης, μπροστά στα προς γνώση αντικείμενα. Όσοι μονοπωλούν την σοφία δεν ανέχονται το διάλογο γιατί είναι απειλή για την παντοδυναμία τους. Ο διάλογος, η διαλεκτική έχουν ξεχωριστό και σημαίνοντα ρόλο στη διδασκαλία του Φρέιρε. Θεωρούσε, λοιπόν, ότι η γνώση δεν είναι σε καμία περίπτωση ατομική υπόθεση, είναι συλλογική.
Σημείωση: Το Βιβλίο του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα «ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΧΑΪΚΗ ΓΗ ΕΩΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΑ ΠΕΡΑΤΑ», με υπότιτλο ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΗ ΘΕ-ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ: Υποδείγματα, θραύσματα, Μεγάλη Σύνοδος 2016, «3η Ρώμη», εκδόσεις Αρμός 2022, παρουσιάστηκε τη Δευτέρα 8 Μάη 2023 στο Στο Λάτσειο Δημοτικό Μέγαρο Πύργου (αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Πύργου – Πλατεία Σάκη Καράγιωργα). Ο Βασίλης Βασιλειάδης ήταν ο συντονιστής της Παρουσίασης που διοργάνωσαν Το βιβλιοπωλείο «Κορκολή» και οι εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, υπό την αιγίδα του Δήμου Πύργου.
* Ο Βασίλης Βασιλειάδης είναι καθηγητής πληροφορικής στη Δ/βάθμια εκπαίδευση, πτυχ. Παιδαγωγικής και ενεργός συνδικαλιστής στην Ηλεία.
