Τούτο το τραίνο μαζί με τη δική του εκατοντάχρονη και πλέον ιστορία, κουβαλάει αμέτρητες, ξεχωριστές, προσωπικές και συλλογικές ιστορίες. Στις σελίδες του, τις αμπαλαρισμένες και στοιβαγμένες στη σκευοφόρο του, είναι καταγεγραμμένα τα γεγονότα των μεγάλων εθνικών περιπετειών, της Εθνικής μας Αντίστασης και του Ολοκαυτώματος των Καλαβρύτων, οι περιοδείες και τα ταξίδια αναψυχής Βασιλιάδων, Προέδρων, Πρωθυπουργών, Υπουργών, Βουλευτάδων και Πολιτευτάδων, (πολλούς εξ αυτών προλάβαινε ο Μουτζούρης και τους «μαύριζε»…), ανθρώπων των τεχνών και των γραμμάτων, περιηγητών που ταξίδεψαν, χρησιμοποίησαν, θαύμασαν κι εμπνεύστηκαν απ' αυτό τραινάκι που αγκομαχώντας συνεχίζει να ανεβαίνει από τα πεδινά στα ορεινά. Πάνω από 100 χρόνια με μοναδικό σύντροφο το Βουραϊκό ποταμό[iv] ακολουθεί τον ίδιο δρόμο, χωρίς ποτέ να παρεκκλίνει από την πορεία του.
Λένε ότι, όταν ταξιδεύεις με το τραίνο, δεν πλήττεις. Το αντικριστό των θέσεων ευνοεί τη φλυαρία, τη γνωριμία, την παρέα. Το ταξίδι θέλει συντροφιά. Όσοι όμως δραπετεύουν με τον Οδοντωτό δεν έχουν χρόνο για κουβέντες. Σ' όλη τη διάρκεια του ταξιδιού παίζουν φευγαλέο «κρυφτούλι» με το εναλλασσόμενο τοπίο, με τις εικόνες και τα χρώματα της φύσης, με την κοίτη του Βουραϊκού. Συνεχώς όρθιοι, κρεμασμένοι από τα παράθυρα βιώνουν την περιπέτεια, τη συγκίνηση που επιβάλλεται έξωθεν.
Ωστόσο, ο υποψιασμένος ταξιδιώτης δεν παραλείπει να κάνει τη διαδρομή με τον Οδοντωτό και τις τέσσερεις εποχές του έτους. Κάθε φορά διασχίζει καινούργιο τοπίο, γεύεται τη μαγευτική ιδιαιτερότητα τής κάθε εποχής: την άνοιξη, τη χρωματική πανδαισία από πολύχρωμα λουλούδια[v], το καλοκαίρι, το βαθύ πράσινο και την αναζωογόνο δροσιά, το φθινόπωρο, τις παστέλ αποχρώσεις των κιτρινοκόκκινων φύλων και των φαιών πλατάνων, και το χειμώνα, τα γυμνά κλαριά με το χιονισμένο τοπίο.
Η «Οδοντωτού Ανάβασις» ξεκινάει από τη συμπαθητική πολιτειούλα του Διακοφτού, από τον κρύο και απρόσωπο σταθμό της[vi]… Μια διαδρομή μοναδική και απροσπέλαστη αρχικά και δύσβατη που την «δάμασε» με απόλυτο σεβασμό η τεχνολογία στις 10 Μαρτίου του 1896, όταν άρχισε το ταξίδι του ο Οδοντωτός. Έλληνες εργατοτεχνίτες γεφύρωσαν πολλαπλά το φαράγγι του Βουραϊκού, ά νοιξαν γαλαρίες σεβόμενοι παραδειγματικά το τοπίο, έκτισαν υποδειγματικά λιθοδομές υπο στήριξης με πελεκητή πέτρα και ύψωσαν σταθμούς, αληθινά κομψοτεχνήματα αρχιτεκτονικής.
«Τα τεχνικά έργα της γραμμής είναι πολλά: τοίχοι αντιστήριξης – συνολικό μήκος 4.000μ.-λίθινες επενδύσεις επιχωματώσεων -συνολικό μήκος 500μ., έξι
Σήραγγες – συνολικό μήκος 200μ. – εικοσιπέντε γέφυρες με άνοιγμα 10 -70μ., δεκαπέντε μεταλλικές γέφυρες με άνοιγμα 3 -10μ., εννέα λίθινες γέφυρες με τόξα 4-10μ. Εκτός όμως απ΄ αυτά, υπάρχουν κι άλλα αξιόλογα τεχνικά έργα, όπως ανοιχτές από το ένα τοίχωμα σήραγγες λαξεμένες στο βράχο, λίθινες καμάρες για την διευθέτηση των υδάτων και φυσικά κομψοί σταθμοί, φυλάκια, υδατόπυργοι. Όλες αυτές οι κατασκευές αποτελούν εξαιρετικά δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής».
Αυτή η αρμονική σύζευξη φύσης και τεχνολογίας δεν εξαίρεσε και την απόλυτη και αδιατάραχτη ενσωμάτωση του Οδοντωτού στο οικοσύστημα του Βουραϊκού φαραγγιού, ούτω ώστε τα ενδημούντα ζώα να μην ενοχλούνται ούτε από το πέρασμα του τραίνου ούτε από τα σφυρίγματα του. Τα θεωρούν και αυτά στοιχεία του χώρου τους! Στην γραμμή του τραίνου πηγαίνουν καβουράκια από το ποτάμι για να γευθούν το ν αγαπημένο τους μεζέ: το … γράσο λίπανσης των σιδηροτροχιών!
Η οφιοειδής διαδρομή διανθίζεται από μια φυσική και τεχνητή «πινελιά» ομορφιάς: η πλούσια εναλλασσόμενη βλάστηση από πλατάνια, έλατα, ελιές και πικροδάφνες, οι ψηλοί, κόκκινοι και απόκρημνοι βράχοι, διαβρωμένοι εμφανώς από την αδιάκοπη ροή του νερού, οι καταρράκτες χειμάρρων, τα κροκαλοπαγή πετρώματα, τα σπήλαια με σταλακτίτες και σταλαγμίτες, οι διαδοχικές χαράδρες, οι γέφυρες και σήραγγες μαγεύουν και καθηλώνουν.
Ο Οδοντωτός[vii], το τραινάκι, με το χαρακτηριστικό σφύριγμα, ανεβαίνει καθημερινά το φαράγγι, χρησιμοποιεί τη μεσαία οδοντωτή γραμμή σε τρία σημεία και για αρκετά χιλιόμετρα, γιατί η κλίση του εδάφους είναι μεγάλη. Ρίχνει τα «δόντια», γραπώνεται για να μην κυλήσει πίσω, και αναρριχάται αργόσυρτα και αγκομαχώντας… «Η γραμμή έχει μεικτή πρόσφυση. Σε τρία τμήματά της, συνολικού μήκους 3.400μ. και με κλίση μεγαλύτερη του 35 ο/οο φέρει διπλή οδόντωση τύπου « Abt» στον άξονα της γραμμής. Στο υπόλοιπο μήκος της έχει απλή (συμβατική) πρόσφυση. Αναρριχάται σε ύψος 720μ από την επιφάνεια της θάλασσας, μέχρι το οροπέδιο των Καλαβρύτων.
Χαρακτηριστικό της οριζοντιογραφίας της χάραξης είναι τα μικρά ευθύγραμμα τμήματα και τα πολλά καμπυλόγραμμα η ακτίνα των οποίων κυμαίνεται στα ορεινά σημεία μεταξύ 40 και 100μ σε ποσοστό 85 ο/ο. Στο οδοντωτό μέρος, η μικρότερη ακτίνα καμπυλότητας είναι 50μ., ενώ στα υπόλοιπα μόνο 40. Η μέγιστη κλίση της γραμμής είναι επί της απλής προσφύσεως 34 ο/οο, ενώ στα οδοντωτά τμήματα φτάνει το 152 ο/οο, για να προσεγγίσει το 175 ο/οο σε ορισμένες περιπτώσεις».
Τα στενότερα και ωραιότερα σημεία του φαραγγιού είναι οι θέσεις: Νιάματα-η πύλη του ωραιότερου μέρους της διαδρομής, με τους πανύψηλους βράχους, τα «δικαστήρια» – μια σπηλιά με σταλαγμιτικούς βράχους που μοιάζουν με αίθουσα δικαστηρίου, ο καταρράκτης – στο 6,3 χλμ, όπου τα νερά πέφτουν κάθετα κι ορμητικά και περνούν κάτω από τη γέφυρα της γραμμής όπου χάνουν το 1/3 της ποσότητάς τους, λόγω του φαινομένου της καταβόθρας, η Τρικλιά-η θέση «πνιμένη» μέσα στην πλούσια βλάστηση, εξυπηρετεί λειτουργικές ανάγκες των τραίνων -διασταυρώσεις σήμερα, επί ατμού ύδρευση των ατμομηχανών, οι «Πόρτες»-το τραίνο στη θέση αυτή συναντάει ένα σύμπλεγμα σηράγγων γεφυρών και κατακόρυφων βράχων.
Πρόκειται για ένα σημείο έξοχης σιδηροδρομικής γοητείας και άγριας φύσης. Λόγω της κακοπέρατης αυτής διάβασης, η περιοχή αυτή παλαιά αποκαλείτο "Διαβολοπορειά". Η σημερινή της ονομασία είναι "Πόρτες", κι αυτό διότι η έξοδος της σήραγγας προς τα Καλάβρυτα έκλεινε από δύο σιδερένιες πόρτες. Εδώ, σ το φαράγγι του Βουραϊκού κι όχι στο το δάσος της Φολόης, πλέκεται κι ο μύθος που θέλει τον Ηρακλή να τραβά μια μαχαιριά με το σπαθί του στη θέση «Πόρτες» κόβοντας στα δύο το βράχο που του έκλεινε το πέρασμα για να φτάσει κατ' άλλους με τον Ερυμάνθιο Κάπρο στον Ευρυσθέα, κατ' άλλους στην αγαπημένη του Βούρα την κόρη της Ελίκης Η Ζαχλωρού[viii] όμως είναι εκείνη που «κλέβει» την καρδιά του ταξιδιώτη. Η «απίθανη πράσινη θάλασσά της», η δροσιά της, η καθαριότητα και το όμορφο περιβάλλον, το αφοπλιστικό χ αμόγελο και φιλόξενο των κατοίκων, «αποτοξινώνουν». Η Ζαχλωρού είναι το υποπόδιο της Μονής του Μ. Σπηλαίου κι ο Οδοντωτός χαίρει της προστασίας της Παναγίας της Μεγαλοσπηλιώτισας. Γι' αυτό, λένε οι κάτοικοι της περιοχής, δεν έχει συμβεί ποτέ ατύχημα σ' αυτό το δίκτυο [ix].
Παράλληλα κατά μήκος του Οδοντωτού, και δίπλα από τις γραμμές του οδοντωτού, μέσα σ' αυτό το μαγευτικό τοπίο περνά και το διεθνές μονοπάτι Ε4, που ξεκινάει από την Ιβηρική χερσόνησο και που οι λάτρεις της πεζοπορίας[x] χαίρονται.
Σήμερα, που οι συνθήκες της ζωής άλλαξαν, το τραινάκι έγινε τουριστικό αξιοθέατο. Ένα σύμβολο πολιτισμού και προόδου, γραφικότητας και ρομαντισμού, ένα νοσταλγικό σύμβολο των φίλων αυτού του «αθώου» συγκοινωνιακού μέσου, που «ταξιδεύει» τους ταξιδιώτες και προσκυνητές στη γεμάτη ομορφιές γη των Καλαβρύτων.
«Το Υπουργείο Πολιτισμού κήρυξε πρόσφατα τον οδοντωτό σιδηρόδρομο διατηρητέο τεχνικό μνημείο. Με απόφαση του υπουργού πολιτισμού ΦΕΚ 553/Β /10-6-1996 ύστερα από σχετική γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεοτέρων Μνημείων, όλες οι εγκαταστάσεις του Οδοντωτού -σταθμοί, φυλάκια, σιδηροδρομική γραμμή, τεχνικά έργα κλπ – κρίθηκαν διατηρητέες, σε ζώνη 20 μ. εκατέρωθεν του άξονα της γραμμής, η οποία χαρακτηρίστηκε «αξιολογότατο τεχνικό έργο ως σύνολο».
Το ταξίδι δεν τελειώνει στο σιδηροδρομικό σταθμό των Καλαβρύτων. Τον ταξιδιώτη -προσκυνητή τον περιμένει ένα άλλο τραίνο για να επιβιβαστεί: αυτό της ιστορικής μνήμης, για ένα αλλιώτικο ταξίδι, για ένα ταξίδι «εσωτερικών αναδρομών και διαδρομών», για ένα ταξίδι με τα «δόντια» του νου και της καρδιάς…
ΥΓ. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές οι καινούργιοι συρμοί έφτασαν, χωρίς να έχει γίνει η πρόβλεψη της συμβατότη τάς τους με τις γραμμές. Πρόχειρα «αποθηκεύτηκαν» στο μηχανοστάσιο του Διακοφτού, γιατί τα έργα υποδομής καθυστέρησαν επί τρία χρόνια και ο Οδοντωτός «υποχρεώθηκε»να διακόψει τη λειτουργία του για άλλα δύο (;) χρόνια. Για άλλη μια φορά η προχειρότητα, η απρ ονοησία και η αμεριμνοαμεριμνησία, οι εθνικές μας αρετές ξαναχτύπησαν.
Πηγές
1. «Οδοιπορικό στα Καλάβρυτα», Δημήτρης Καλδίρης, Έκδ. Συλλόγου, Παγκρατιωτών Καλαβρυτινών, Αθήνα 2004.
2. «Σιδηροτροχιά», περιοδική έκδοση του Συλλόγου Φίλων του Σιδηροδρόμου, έκτακτο τεύχος αφιερωμένο στα εκατό χρόνια του
Οδοντωτού, Αθήνα 1996.
3. «Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι», Σύλλογος Φίλων του Σιδηροδρόμου, έκδ. Μίλητος, Αθήνα 1997.
4. Περιοδικό «Γαιόραμα», τ. 58, Νοέμβριος -Δεκέμβριος 2003.
5. «Ο Ελληνικός Οδοντωτός Σιδηρόδρομος Διακ οφτού-Καλαβρύτων», Σπύρος Νικολόπουλος, εκδ. IRON,
6. «Αναδρομές και Διαδρομές στη φύση, την ιστορία και τον πολιτισμό»,
Τουρ. Οδηγός, εκδ. ΔΕΠΑΠΟΖ, Καλάβρυτα 1997.
* Ο Χρήστος Φωτεινόπουλος είναι διευθυντής του Μουσείου Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος [http://www.dmko.gr/], θεολόγος και τέως Λυκειάρχης του Λυκείου Καλαβρύτων.
ΠΗΓΗ: α' δημοσίευση κειμένου περιοδικό "Επι-κοινωνείν", Ιούνιος 2007, τ. 14ο , σελ. 13-16. [http://www.epikoinonein.gr/media/x8essimera.pdf].
[iv] Από τη αρχαία πόλη Βούρα, πήρε το όνομά του ο Βουραϊκός, που οι αρχαίοι τον έλεγαν Ερασίνο, κι όχι από την ηχομιμητική παρετυμολογία, βουρ – βουρ του θορύβου των νερών του! Κατά τη μυθολογία, η Βούρα ήταν θεόχτιστη πόλη και πήρε το όνομά της («βους ωρείν» = φροντίδα ή βοσκή βοδιών) από τον ημίθεο Κένταυρο Δεξαμενό, Ευρήματα από την αρχαία πόλη Βούρα έχουν βρεθεί στην περιοχή της Τράπεζας (αν και κάποιοι μελετητές την τοποθετούν πάνω από το χωριό Κάστρο, στο Άνω Διακοπτό. Υπάρχει επίσης η γνώμη πως η Βούρα βρισκόταν στη θέση της σημερινής Μαμουσιάς).
Η αρχαία Βούρα ονομάστηκε έτσι από τη ν κόρη του Ίωνα και της Ελίκης, ανήκε στην αρχαία ιωνική και αχαϊκή δωδεκάπολη και πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Αχαϊκής Συμπολιτείας Κατοικήθηκε αρχικά από τους Ίωνες και έπειτα από τους Αχαιούς, ο σεισμός όμως του 373 π.Χ. που κατέστρεψε την Ελίκη, προκά λεσε και τον δικό της καταποντισμό. Από έρευνες στην περιοχή έχουν βρεθεί ερείπια αρχαίου θεάτρου, ίχνη τειχών, πολλά ιερά με εξαίρετης τέχνης αγάλματα, νομίσματα που παριστάνουν τη σπηλιά και το άγαλμα του Ηρακλή κ.α. .
Επιπλέον, η περιοχή γύρω από τα Καλάβρυτα και η κοιλάδα του Βουραϊκού ήταν λίμνη. Η διέξοδος που βρήκαν τα νερά προς την θάλασσα δημιούργησαν το ομώνυμο φαράγγι σε μήκος 20 χιλιομέτρων. Η οικολογική αξία του φαραγγιού είναι σημαντική και η χλωρίδα και η πανίδα του πλουσιότατη.
[v] Στα κάθετα τοιχώματα του φαραγγιού διασώζονται πολύ ενδιαφέρουσες και σπάνιες φυτοκοινωνίες μοναδικών ειδών, χαρακτηριστικές των βραχωδών βιότοπων της ανατολικής Μεσογείου. Ανάμεσα στα είδη είναι η καμπανούλα των βράχων Campanula versicolor, το αρωματικό Teucrium po llium, τη μικρή φτέρη Ceterach officinarum και από τα σπανιότερα είδη το τοπικό ενδημικό Achillea unbelata ssp monoce
phala, την ενδημική των βουνών της βόρειας Πελοποννήσου Aurinia moreana και της Asperula arcadiensis, είδος ενδημικό του Χελμού, της Ζήρειας και της Γκιώνας.
[vi] Το έτος 1970 το καθεστώς της δικτατορίας αντικατέστησε τον παλιό σταθμό με νέο «τσιμεντένιο» κτίριο. Ο νέος σταθμός βρίσκεται σε έντονη αντίθε ση με το μηχανοστάσιο του Οδοντωτού, τυπικό δείγμα της σιδηροδρομικής αρχιτεκτονικής του τ έλους του 19ου αιώνα. Το μηχανοστάσιο αποτελείται από τρεις παράλληλες και εφαπτόμενες αίθουσες, στεγαζόμενες η καθεμία από δίρριχτη κεραμοσκεπή, οι οποίες φέρουν στην εμπρόσθια όψη τους από δύο αψιδωτές πύλες εισόδου.
[vii] «Ο Οδοντωτός συγκαταλέγεται ανάμ εσα στα έξι πιο διάσημα σιδηροδρομικά δίκτυα σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα άλλα πέντε είναι: το τραίνο Darjeenlihg στην Ινδία, το τραίνο της Ασμάρας στην Ερυθραία, το Rhatischebahn της Ελβετίας, η γραμμή Denver- Rio Grande στις Ηνωμένες Πολιτείες και ο σιδηρόδρ ομος της Γης του Πυρός στη Νότια Αμερική.
[viii] Το όνομα της Ζαχλωρούς μάλλον προέρχεται από το ομηρικό επιταττικό πρόθυμα «ζα» που σημαίνει «πολύ». Έτσι η Ζα-χλωρού είναι η πολύ χλωρή, δηλ. η καταπράσινη.
[ix] Οι μηχανοδηγοί και οι παράγοντες, του απίστευτα γραφικού αυτού τρένου, είναι περήφανοι γι' αυτό που κάνουν, έχοντας κατάλευκο το μητρώο ατυχημάτων στα εκατό χρόνια λειτουργίας της γραμμής.
[x] Κάθε χρόνο, την δεύτερη Κυριακή του Μαΐου, διοργανώνεται το Πανελλήνιο Πέρασμα, υπό την αιγίδα του Συλλόγου Ορειβασίας και Χιονοδρομίας Καλαβρύτων, το οποίο συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών και συμμετεχόντων.
