Θανατηφόρες επιδημίες υπήρξαν και πριν από τη μεγάλη επιδημία βουβωνικής πανώλης στην Ευρώπη τον 14ο αιώνα, όπως ο λοιμός στην Αθήνα τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου και η επιδημία πανώλης στο Βυζάντιο τα χρόνια του Ιουστινιανού. Το πρόσφατο βιβλίο «Επιδημίες και κοινωνία – Από τον Μαύρο Θάνατο μέχρι σήμερα» του Φρανκ Σνόουντεν, αν και αναφέρεται συνοπτικά και σε αυτές, αποτελεί πρωτίστως εξαιρετικό ιστορικό πόνημα για την επιδημία πανώλης που αποδεκάτισε περίπου το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού το 1347-1353 μ.Χ., για τα επιδημικά κύματα της πανώλης που ακολούθησαν μέχρι τις μέρες μας, καθώς και για όλες τις μεγάλες επιδημίες (ευλογιάς, κίτρινου πυρετού, τύφου, χολέρας, φυματίωσης, ελονοσίας, πολιομυελίτιδας, δάγκειου πυρετού, AIDS, SARS, Embola) από τότε και μέχρι την έκδοση του βιβλίου, το 2019.
Ο συγγραφέας, αν και καθηγητής Ιστορίας και Ιστορίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, δεν περιορίζεται στην ιστορία των επιδημιών. Για κάθε επιδημία αναφέρεται διεξοδικά στην αιτιολογία της, στη νοσολογία της, στις αντιδράσεις που προκάλεσε και κυρίως στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές επιπτώσεις της. Η καθοριστική συμβολή της επιδημίας του τύφου στον αποδεκατισμό της μεγάλης στρατιάς του Ναπολέοντα κατά την εισβολή του στη Ρωσία, όπως και της επιδημίας του κίτρινου πυρετού στην απελευθέρωση του Αγίου Δομίνικου-Αϊτής από τον γαλλικό ζυγό την ίδια περίπου εποχή, αποτελούν δύο από τα πολλά παραδείγματα εμβριθούς ανάλυσης και τεκμηρίωσης σχετικά άγνωστων στο ευρύ κοινό ιστορικών γεγονότων.
Παρ’ όλο που το βιβλίο εκδόθηκε λίγο πριν από την πανδημία του COVID-19, παρέχει με εύγλωττο τρόπο τις γνώσεις που φωτίζουν όλες τις σημαντικές πτυχές της, αλλά και χρήσιμα εφόδια για την αποτελεσματική αντιμετώπισή της. Όπως έγραψε ο Κυριάκος Πιερρακάκης στον περιεκτικό πρόλογο της ελληνικής έκδοσης, «κάθε επιδημία άφησε το στίγμα της για πολλά χρόνια μετά το τέλος της (…) σε καθημερινές συμπεριφορές και αλληλεπιδράσεις έως και σήμερα. Αυτό είναι το μεγαλύτερο μάθημα για τις πολιτικές και τις πολιτειακές αρχές που κλήθηκαν και καλούνται να διαχειριστούν σε κάθε χώρα την πανδημία σε όλα της τα στάδια. Υπάρχουν αλλαγές και συνθήκες, προϊόντα επιτάχυνσης, που θα παραμείνουν ως θεμελιωμένα σημεία ισορροπίας για το μέλλον. Για την Ελλάδα, ο ψηφιακός μετασχηματισμός του κράτους είναι μια τέτοια πραγματικότητα».
Στη δεκαετία του 1960 η εποχή των λοιμωδών νοσημάτων θεωρούνταν ότι είχε παρέλθει. Στην ταχεία μείωσή τους, τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στον αναπτυγμένο κόσμο, συνέβαλαν αρχικά η θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και στη συνέχεια τα αντιβιοτικά και πολλά νέα εμβόλια. Η πολιομυελίτιδα και η ευλογιά αποτέλεσαν παρελθόν.
Ο πόλεμος (δεν) κερδήθηκε
Το 1968 ο επικεφαλής των υγειονομικών υπηρεσιών των Ηνωμένων Πολιτειών διακήρυξε ότι ο πόλεμος κατά των λοιμώξεων είχε κερδηθεί. Το 1975 ο πρύτανης της φημισμένης Ιατρικής Σχολής του Γέιλ δήλωσε πως δεν θα προέκυπταν πλέον νέα μεταδοτικά νοσήματα. Όμως, κατά τη δεκαετία του 1970, όλες αυτές οι εκτιμήσεις διαψεύστηκαν. Από τότε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα βιώνει ένα νέο κύμα έξαρσης των λοιμωδών νοσημάτων, νέες επιδημίες και πανδημίες, με εκατομμύρια θύματα σε όλον τον πλανήτη. Από το 1975 έως το 2010 είχαν καταγραφεί περισσότερα από τριάντα νέα νοσήματα, ως επί το πλείστον ιογενούς αιτιολογίας, όπως Embola, MERS, SARS, κ.ά. Βρισκόμαστε πλέον σε μια εποχή νέας νοσηρότητας, που οι ιστορικοί της Ιατρικής την αποκαλούν εποχή των αναδυόμενων επιδημιών, ενώ σύμφωνα με τον συγγραφέα, υπάρχουν και οι επαναναδυόμενες επιδημίες, όπως αυτή της φυματίωσης. Το 2016, 10,4 εκατ. άνθρωποι αρρώστησαν με φυματίωση και 1,7 εκατ. πέθαναν από αυτή. Τα αίτια σχετίζονται με τον αυξανόμενο συνωστισμό σε ολοένα και πιο μεγάλες πόλεις, με τις συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών λόγω της παγκοσμιοποίησης και των τοπικών πολέμων, καθώς και με σημαντικές αλλαγές στη διατροφή μας και στη σχέση μας με τα ζώα. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών και η Παγκόσμια Οργάνωση για την Υγεία των Ζώων, σε κοινή τους διακήρυξη πριν από λίγα χρόνια είχαν εντοπίσει τέσσερις βασικές αιτίες για την ανάδυση και διάδοση των νέων επιδημιών: το εμπόριο των εξωτικών ειδών, τη βρώση άγριων ζώων, τις συνθήκες εκτροφής των ζώων και κυρίως την αυξανόμενη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη παγκοσμίως.
Ίσως η πλέον σημαντική συμβολή του βιβλίου, εκτός από την ιστοριογραφία των επιδημιών, είναι η ιστορία της γέννησης και συγκρότησης του κινήματος της δημόσιας υγείας κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα για την καταπολέμηση των επιδημιών. Ο τομέας της δημόσιας υγείας, ως πυλώνας της πολιτικής υγείας, διακριτός από το δημόσιο σύστημα υπηρεσιών υγείας (το ΕΣΥ στη χώρα μας) υποβαθμίστηκε διεθνώς τα τελευταία πενήντα χρόνια, όταν δημιουργήθηκε η ψευδαίσθηση της εξολόθρευσης των επιδημιών. Και αυτό, παρά το ότι οι βασικοί τομείς που περιλαμβάνει ο σύγχρονος τομέας της δημόσιας υγείας, της πρόληψης και της προστασίας και προαγωγής της υγείας αποτελούν την πλέον αποτελεσματική ασπίδα και έναντι του σύγχρονου νοσολογικού προτύπου, όπου κυριαρχούν, τουλάχιστον στις αναπτυγμένες χώρες, τα καρδιαγγειακά νοσήματα, οι καρκίνοι και οι ψυχικές διαταραχές. Η υποβάθμιση της δημόσιας υγείας είναι πολύ πιο έντονη και αισθητή στη χώρα μας, η οποία χαρακτηρίζεται διαχρονικά από ένα ιδιαίτερα προβληματικό ιατροκεντρικό – νοσοκομειοκεντρικό σύστημα υγείας.
* Ο κ. Γιάννης Τούντας είναι ομότιμος καθηγητής Ιατρικής στο ΕΚΠΑ, διευθυντής του Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής.
Μεγαλύτερο βιογραφικό εδώ (απ΄ όπου και η φωτογραφία του): Γιάννης Τούντας | ethosEVENTS.
ΠΗΓΗ: 1.11.2021, https://www.kathimerini.gr/culture/561564052/mpikame-se-epochi-neas-nosirotitas/.
