῾Ο Κονδύλης φιλόσοφος τῆς ῾Ιστορίας
Του Κώστα Κάλχα [ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Ι]
Ήδη ἐδῶ καί δεκαπέντε περίπου χρόνια, ὁ Παναγιώτης Κονδύλης προέβλεψε μέ ἀκρίβεια ὑπέροχη τά τραγικά σημερινά μας ἀδιέξοδα. ῎Οχι μέ τήν«σαράφικη» ματιά ἑνός οἰκονομολόγου τῆς ἀγορᾶς ἤ τοῦ σπουδαστηρίου, ἀλλά ἀπό τό ὕψος τῆς ἱστορικῆς ὥρας. «Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό», δίνει τή φιλοσοφική του ἀλήθεια, πού ἐκπλήσσει·
Οἱ Νέοι Χρόνοι πάλιωσαν
Οἱ αἱματηρές συγκρούσεις ἀνάμεσα σέ μεγάλα ἔθνη τῆς δυτικῆς καί τῆς κεντρικῆς Εὐρώπης ἔγιναν στίς μέρες μας ἀδιανόητες, ἐπειδή ἡ Εὐρώπη ἔχασε τήν παγκόσμια κυριαρχία, οὕτως ὥστε οἱ ἐνδοευρωπαϊκοί ἀνταγωνισμοί δέν ἔχουν πλέον καθοριστική κοσμοϊστορική σημασία· γι᾿ αὐτό καί ἡ ἔντασή τους κατ᾿ ἀνάγκη ἔπεσε κατακόρυφα. Στήν ἰμπεριαλιστική ἐποχή, ὁ ἀνταγωνισμός τῶν εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων ὄχι μόνον δέν ἐμπόδισε τή συνολική εὐρωπαϊκή ἐπέκταση, ἀλλά καί τήν ἐπέτεινε, γιατί καμία ἀπό τίς Δυνάμεις αὐτές δέν ἤθελε νά ὑστερήσει σέ σχέση μέ τίς ἄλλες. Στήν ἐποχή τῆς εὐρωπαϊκῆς παγκόσμιας κυριαρχίας, λοιπόν, ὁ πλανήτης συνομαδωνόταν γύρω ἀπό τόν ἄξονα τῶν ἐνδοευρωπαϊκῶν ἀνταγωνισμῶν, ἐνῶ τώρα τά εὐρωπαϊκά ἔθνη ὀφείλουν νά συνομαδωθοῦν ἤ νά συνασπισθοῦν ἐν ὄψει τῶν πλανητικῶν ἀνταγωνισμῶν. Τούτη ἡ κοσμοϊστορική τομή συνιστᾶ τήν προϋπόθεση τῆς ἀναδιάρθρωσης τῆς Εὐρώπης. (…)
Τό ὅτι ἡ κοσμοϊστορική τομή πού ἀναφέραμε συνιστοῦσε κατάσταση ἀνάγκης γίνεται πρόδηλο καί σέ μιάν ἄλλη προοπτική. Τό τέλος τῆς παγκόσμιας κυριαρχίας τῆς Εὐρώπης συνέπεσε χρονικά με τό τέλος τῶν εὐρωπαϊκῶν Νέων Χρόνων, ὅπως ἄλλωστε καί ἡ ἀρχή τῶν Νέων Χρόνων σήμανε τήν ἀρχή τῆς παγκόσμιας κυριαρχίας τῆς Εὐρώπης. Τοῦτο σημαίνει· οἱ Νέοι Χρόνοι δέν ἦσαν μονάχα (στήν προοπτική τῆς ἱστορίας τῶν ἰδεῶν) ἕνα εὐρωπαϊκό φαινόμενο μέ τήν εἰδοποιό ἔννοια τοῦ ὅρου, ἀλλά καί (ἀπό οἰκονομική καί πολιτική ἄποψη) ἕνα εὐρωκεντρικό φαινόμενο.(…)
Τό τέλος τῶν Εὐρωπαϊκῶν Αὐτοκρατοριῶν σέ ποιά Εὐρώπη ὁδηγεῖ;
Γιατί ἀνάλογα μέ τό ἄν ἡ διαδικασία (ἤ ἡ προσπάθεια) τῆς εὐρωπαϊκῆς ἑνοποίησης γίνεται ἀντιληπτή ὡς ἀπάντηση σέ μιάν κατάσταση ἀνάγκης ἤ ὡς νίκη τοῦ Λόγου προκύπτουν δύο διαφορετικές δεοντολογίες καί στρατηγικές. ῞Οποιος θεωρεῖ ὅτι ἐδῶ πρυτάνευσε ὁ εἰρηνόφιλος Λόγος, εἶναι ἀπροετοίμαστος ἀπέναντι σέ ἄσχημες ἐξελίξεις ἐντός τῆς Εὐρώπης καί ἐπί πλέον ἐκτίθεται στόν κίνδυνο νά ἐπεκτείνει αὐτή του τή θεώρηση σέ ὁλόκληρο τό πλανητικό τοπίο, δηλαδή νά ἀποδώσει στήν Εὐρωπαϊκή ῞Ενωση χαρακτήρα προτύπου καί νά προσδοκᾶ τήν λύση τῶν παγκόσμιων προβλημάτων ἀπό ἕνα παγκόσμιο κράτος, τό ὁποῖο θά στηριζόταν στή συναίνεση καί θά ἀποτελοῦσε μιάν Εὐρωπαϊκή ῞Ενωση ἂὃ ἣὰὼὃ῏. ῾Ωστόσο, δέν κατανοεῖ κανείς γιατί κράτη, ὅπως ἡ Κίνα, λ.χ., πού πιστεύουν ὅτι διαθέτουν αὐτοτελεῖς καί πρακτικά ἀπεριόριστες δυνατότητες ἐκδίπλωσης τῶν δυνάμεών τους, νά υἱοθετοῦσαν τήν λογική μιᾶς δημογραφικά ἐξασθενημένης ἠπείρου, ἡ ὁποία, ἐπί μερικές δεκαετίες μετά τήν ἀπώλεια τῶν αὐτοκρατοριῶν της, ἔζησε ὑπό τήν σκιά τῶν ᾿Αμερικανῶν καί τῶν Ρώσων και ἐξαρτᾶται ἀκόμα ἀπό τούς πρώτους. Καί ἐπί πλέον· ποιός θά παίξει ὡς πρός τό παγκόσμιο κράτος τόν ἴδιο θετικό καί ἀρνητικό ρόλο πού ἔπαιξαν ᾿Αμερικανοί καί Ρῶσσοι ὡς πρός τήν Εὐρώπη; (…)
῾Η οἰκονομική κρίση ὡς κρίση ἑνότητας, ὡς κρίση Γερμανικῆς προοτικῆς
Μιά ὁμάδα ἀτόμων ἤ ἐθνῶν ὀφείλει, ἄν θέλει νά παραμείνει ἀνταγωνιστική, νά υἱοθετήσει μιάν ὀργανωτική μορφή, δηλαδή νά διευκρινίσει πῶς καί ἀπό ποιόν λαμβάνονται οἱ ἀποφάσεις. ῾Η ἀλληλεγγύη (μέ τήν κοινωνιολογική, ὄχι μέ την ψυχολογική ἔννοια) προκύπτει ὅταν τό πρόβλημα τῆς λήψεως ἀποφάσεων λύνεται δεσμευτικά, ἀδιάφορο ποῦ ἑδράζεται ἡ δεσμευτικότητα· ἀλλιῶς εἴτε δημιουργεῖται ἄμεση σύγκρουση, εἴτε ἐπικρατοῦν οἱ κεντρόφυγες δυνάμεις, μέ βάση τήν ἀρχή «ὁ σώζων ἑαυτόν σωθήτω». Ποιόν ἀπό τούς δύο δρόμους θά πάρει ἡ Εὐρώπη δέν μπορεῖ ἀκόμα νά λεχθεῖ μέ ἔσχατη βεβαιότητα. Πρίν ἀπό λίγον καιρό ἀκόμη ἦταν δυνατό νά κατανέμεται ἡ εὐημερία, καί ἀπό αὐτό ἐπωφελήθηκαν ὅλοι σέ ἀπόλυτα μεγέθη, μολονότι μερικοί ἐπωφελήθηκαν περισσότερο συγκριτικά μέ ἄλλους. ῞Ομως, ἡ ὥρα τῆς ἀλήθειας θά σημάνει, ὅταν στήν ἡμερήσια διάταξη δέν θά βρίσκεται πλέον ἡ κατανομή τῆς εὐημερίας, ἀλλά ἡ κατανομή σημαντικῶν βαρῶν. ῾Η ἔνοχη συνείδηση, ἡ ὁποία, ἔμμεσα τουλάχιστον, ἀπετέλεσε ἴσαμε σήμερα τό κίνητρο τῆς γερμανικῆς ταμειακῆς γενναιοδωρίας, θά μποροῦσε νά μετατραπεῖ σέ ἀπροθυμία ἤ καί σέ ἐπιθετικότητα, ἄν ἡ χαμηλή ἀπόδοση ἄλλων θά ἀπαιτοῦσε ἀπό τή Γερμανία ἐξαιρετικές θυσίες ὡς ἀντιστάθμισμα σέ πανευρωπαϊκή κλίμακα. ῎Ισαμε σήμερα δέν ὑπάρχουν ἐνδείξεις ἐκ μέρους ἄλλων εὐρωπαϊκῶν ἐθνῶν ὅτι εἶναι διατεθειμένα νά κάνουν θυσίες γιά χάρη τρίτων· καί ἡ ἔφεση πρός ἀλληλέγγυα συμπεριφορά ἐξασθενίζει σήμερα καί στό ἐσωτερικό τῶν διαφόρων εὐρωπαϊκῶν ἐθνῶν. (…)
᾿Εν πάση περιπτώσει, ἡ Εὐρωπαϊκή ῞Ενωση ἔχει φτάσει σήμερα σέ σημεῖο ὅπου μία ἀκόμα διεύρυνση θά ἔπρεπε νά θεωρηθεῖ ὡς φυγή μπροστά στό ἐπεῖγον καθῆκον τῆς ἐμβάθυνσης καί ὡς ἔνδειξη ὀργανικῆς ἀδυναμίας. Στήν πολιτική, ἡ ποσότητα δέν μεταβάλλεται ἀναγκαστικά σέ ποιότητα, πολύ συχνά μάλιστα συμβαίνει τό ἀντίθετο· τό ποιοτικό στοιχεῖο διαλύεται μέσα στόν χυλό τῆς ποσότητας. (…)
῾Η Νομισματική ῞Ενωση ἀποτελεῖ, λ.χ., ἕνα ἐγχείρημα, τό ὁποῖο λογικά καί in abstracto προωθεῖ τήν ἑνοποιητική διαδικασία. ῎Αν ὅμως ἡ ἐφαρμογή της γεννήσει σφοδρούς ἀγῶνες ἀνακατανομῆς καί μείζονες ἀστάθειες, τότε ὅ,τι εἶχε σχεδιασθεῖ ὡς δρόμος πρός τήν ἑνοποίηση θά μεταβληθεῖ σέ αἰτία ἀδιέξοδης διαπάλης.(…)
῾Η προβληματική παγκοσμιοποίηση
Οἱ ἐθνικοί πολιτισμοί, οἱ ὁποῖοι μποροῦν καθ᾿ ἑαυτούς ἀκόμα καί νά ἀνθίσουν μέσα σέ ἕνα πολυεθνικό κράτος, ὑπονομεύονται σήμερα ἀπό πλανητικές δυνάμεις, ἐναντίον τῶν ὁποίων τό ἐθνικό κράτος ὡς τέτοιο δέν εἶναι σέ θέση νά κάμει πολλά πράγματα. Οἱ ἐχθροί τοῦ ἐθνικοῦ κράτους συμμερίζονται λίγο-πολύ ὅλες αὐτές τίς διαγνώσεις καί προγνώσεις —μόνο πού χαιρετίζουν τό ἀποτέλεσμα. Τόν παραμερισμό τοῦ παράγοντα «ἔθνος», τόν θεωροῦν (καί στό σημεῖο αὐτό ἡ κοσμοπολιτική «ἀριστερά» συμμαχεῖ, κατά τρόπον μόνον κατ᾿ ἐπίφαση παράδοξο, μέ τίς πολυεθνικές ἑταιρεῖες) ὡς χαρμόσυνο βῆμα πρός τήν ἐξασθένιση ἤ κατάργηση τοῦ παραδοσιακοῦ κράτους ἐν γένει, πρός τήν ἀνάπτυξη μιᾶς μετα-εθνικῆς συνείδησης αὐτόνομων πολιτῶν ὡς νέας βάσης τῆς πολιτικῆς δραστηριότητας κ.λπ. κ.λπ. Τώρα, ἡ συνείδηση τοῦ «ὥριμου πολίτη» ἀντλεῖ κατά κανόνα τήν πνευματική της τροφή μᾶλλον ἀπό τήν ἰδιωτική τηλεόραση παρά ἀπό τίς ἐκλεπτυσμένες προσφορές τῶν πολιτικῶν ἰδεολόγων, καί ἔτσι ἡ ἐξαφάνιση τῶν ἐθνικιστικῶν φανατισμῶν δέν ἰσοδυναμεῖ ὁπωσδήποτε μέ ἕνα ἀνώτερο πολιτικό φρόνημα. (…)
Τό τέλος τοῦ ἐθνικοῦ κράτους καί τό τέλος τοῦ κυρίαρχου κράτους ἐν γένει θά παραμείνουν δύο πράγματα διαφορετικά ἀπό ἱστορική καί λογική ἄποψη ἀκόμη καί στήν περίπτωση ὅπου ἡ Εὐρώπη θά ἀπεκδυθεῖ τίς πολιτικές μορφές τοῦ παρελθόντος, χωρίς νά μπορέσει νά δημιουργήσει καινούργιες. ῞Ομως, κάθε βῆμα πρός τίς καινούργιες θά θέτει ἐρωτήματα, στά ὁποῖα θά μπορεῖ νά ἀπαντήσει μονάχα ἕνας νέος κυρίαρχος, δηλαδή ἕνα (τουλάχιστον γεννώμενο) κράτος. Τοῦτο τό κράτος θά πρέπει πρῶτα-πρῶτα νά ξεκαθαρίσει δεσμευτικά τό ζήτημα· «ποιός ἀνήκει δικαιωματικά σέ ἐμένα;», τό ὁποῖο ἐμφανίζεται σέ ποικίλες παραλλαγές («ποιός ἔχει τό δικαίωμα νά συναποφασίζει;» ποιός ἔχει τό δικαίωμα νά εἰσέρχεται ὡς μετανάστης;»). Τό συγκεκριμένο αὐτό ζήτημα ὀφείλει νά τό θέσει καί νά τό λύσει κάθε πολιτική ὀντότητα, ἀνεξάρτητα ἀπό τή διάρθρωση καί τό μέγεθός της, γιατί ἀφορᾶ τήν ἴδια της τή συγκρότηση. Γι᾿ αὐτό καί πλανῶνται οἰκτρά ὅσοι νομίζουν ὅτι μαζί μέ τό ἐθνικό κράτος, τοῦτον τόν δῆθεν γενεσιουργό ὅλων τῶν δεινῶν, θά τελειώσει καί κάθε σύνορο, κάθε διαχωρισμός. Μπορεῖ νά συμβεῖ ἀκριβῶς τό ἀντίθετο, ὑπό συνθῆκες πού εὔκολα μποροῦμε νά μαντέψουμε· ἡ εὐρωπαϊκή ἑνοποίηση συντελεῖται —ὅπως εἶναι εὔλογο— σέ ἐποχή αὔξουσας παγκοσμιοποίησης, ὅμως ἀκριβῶς ἡ αὔξουσα παγκοσμιοποίηση δυναμώνει τήν πίεση ἐπί τῆς Εὐρώπης.
Τό πολύ ἐνδιαφέρον κείμενο τοῦ Π. Κονδύλη βρίσκεται στό βιβλίο του «᾿Από τόν 20ό στόν 21ο αἰώνα», τῶν ἐκδόσεων Θεμέλιο, στό δεύτερο μέρος μιᾶς ἀνάλυσης γιά τήν Εὐρώπη στό κατώφλι τοῦ 21ου αἰώνα (σελ. 101 καί μετά). Τό βιβλίο κυκλοφόρησε τό 1998, ἄν καί τό συναποτελοῦν ἄρθρα γραμμένα ἀπό τό ’94 ἕως τό ’98. ͺ
ΠΗΓΗ: Εφημ. «Χριστιανική», φ. 862 (1175), σελ. 3, 19-01-2012, ΚΑΙ Δευτέρα, 06 Φεβρουάριος 2012, http://www.xristianiki.gr/arkheio-ephemeridas/862/oi-semeioseis-tou-kalkha-kondules-philosophos-ts-istorias.html
