Καρναβάλια:

Άλλος Θεός την Κυριακή, άλλος Θεός την Δευτέρα…

Του Κώστα Μαστροκώστα*

   Η λέξη «καρναβάλι» δεν έχει αποδεκτή ετυμολογία από όλους, είναι μια λέξη γνωστή, αλλά και συνάμα άγνωστη. Υπάρχουν, ωστόσο, πιθανές ετυμολογίες που δίνουν διάφοροι λαογράφοι. Το βέβαιο είναι ότι όσο περισσότερο ερευνάς για την προέλευση του καρναβαλιού, ακόμη και για την ετυμολογία της λέξης, τόσο πιο βαθιά χώνεσαι στην ειδωλολατρία και τον παγανισμό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ζούμε σε μια εποχή όπου η επιστήμη έχει γνωρίσει εκπληκτική πρόοδο. Ενώ λοιπόν θα περίμενε κανείς αυτή η πρόοδος να έχει επιφέρει και την απαλλαγή από προλήψεις, δεισιδαιμονίες και πρωτογονισμούς, εν τούτοις ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να είναι ακόμη σε μεγάλο βαθμό δέσμιος τέτοιων καταβολών, πράγμα το οποίο γίνεται ιδιαίτερα αισθητό κατά την περίοδο των Αποκριών ή Καρναβαλιού.
   Σύμφωνα με το “Standard Dictionary of Folklore, Mythology and Legend”, το καρναβάλι προέρχεται από τη φράση ‘’carrus navalis’’ που σημαίνει κάρο της θάλασσας, ένα τροχοφόρο όχημα με μορφή πλοίου το οποίο χρησιμοποιούσαν στις πομπές του Διόνυσου και από το οποίο έψαλλαν όλα τα είδη των σατυρικών τραγουδιών». Μέχρι τις ημέρες μας έμειναν ως «άρματα» του καρναβαλιού. Υπάρχει και η εκδοχή που υποστηρίζει ότι η λέξη “carne vaal” περιλαμβάνει ως δεύτερο συνθετικό το όνομα του αρχαίου θεού Βάαλ. Ήταν ο αδηφάγος θεός των Χαναναίων, με κεφάλι ταύρου, και στο όνομά του θυσίαζαν βρέφη. Για τη λατρεία του, οι άντρες φορούσαν γυναικεία ρούχα και οι γυναίκες ντύνονταν άντρες κι έβγαιναν στους δρόμους με διάθεση για κραιπάλη και κάθε είδους όργια, κρατώντας όπλα ή ρόπαλα.
Και στην Ελλάδα όμως οι βαθιές ρίζες του καρναβαλιού βρίσκονται στην ελληνική Μυθολογία. Εκεί, υπήρχε ο Κάρνος, ένας κριόμορφος θεός, προστάτης της γονιμότητας – λατρεύτηκε πολύ στη Λακωνία και τη Μεσσηνία, πριν από την κάθοδο των Δωριέων. Φυσικά και θυμίζει Διόνυσο και Πάνα. Το επίρρημα «βάλλε» ή «άβαλε», στα αρχαία ελληνικά σημαίνει «είθε». Η έκφραση «καρνάβαλε», θα μπορούσε να λέει «είθε, θεέ Κάρνε» – δηλαδή, μακάρι, κριόμορφε θεέ, να εκπληρώσεις τις προσδοκίες μας για γονιμότητα κι ευημερία. Καρναβάλι, όμως, χωρίς μασκαράδες δεν γίνεται. Η λέξη «μάσκα» είναι δάνειο από τα Ιταλικά (αν και στα σύγχρονα Ιταλικά η λέξη είναι ‘’maschera’’) και η ιταλική λέξη ανάγεται σε ένα υστερολατινικό ‘’masca’’, που σήμαινε «προσωπίδα». Πάντως, για την ετυμολογία της λατινικής λέξης δεν υπάρχει μια ευρέως αποδεκτή άποψη. Ίσως, όπως γράφει το βιβλίο του Νίκου Σαραντάκου «Λέξεις Που Χάνονται», να είναι δάνειο από το αραβικό ‘’maskharah’’, γελωτοποιός, από το οποίο μπορεί να προέρχεται το δικό μας «μασκαράς», ιδίως αν σκεφτούμε τη λέξη «μασκαραλίκι» – η γελοία πράξη. Δηλαδή, τα λεξικά αναγνωρίζουν δύο ελληνικές λέξεις «μασκαράς», τη μία με τη σημασία «μεταμφιεσμένος», που ετυμολογείται από το βενετικό ‘’mascara’’ και αυτό από το υστερολατινικό ‘’masca’’, με άγνωστη την απώτερη προέλευση, και μία με τη σημασία «γελωτοποιός», που προέρχεται από τα Αραβικά, μέσω Τουρκικών.

   Η συνηθέστερη έννοια που έχει σήμερα η λέξη «Αποκριά» ή «Καρναβάλι» είναι εκείνη η μεγάλη εορταστική λαϊκή εκδήλωση μεταμφιεσμένων ανθρώπων που διασκεδάζουν στους δρόμους τραγουδώντας, χορεύοντας, πίνοντας, ξενυχτώντας, πειράζοντας άλλους ανθρώπους, λέγοντας αστεία και βωμολοχίες και γενικότερα κάνοντας πράγματα που σε άλλες περιπτώσεις δεν θα έκαναν. Η προέλευση όλων αυτών των εκδηλώσεων και των εθίμων αυτής της περιόδου είναι ειδωλολατρική και εντοπίζεται στην αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Ρώμη. Γι’ αυτό και ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά των αντίστοιχων γιορτών της αρχαιότητας έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα:

   Η χρονική περίοδος εορτασμού: Στην αρχαία Αθήνα, στις αρχές Μαρτίου, δηλαδή κατά τις ημέρες που σήμερα αντιστοιχούν περίπου στην περίοδο των Αποκριών, καθώς ερχόταν η άνοιξη εορτάζονταν τα Ανθεστήρια, μια γιορτή προς τιμήν του θεού Διονύσου.
Η διπλή όψη του εορταστικού χαρακτήρα: Τα Ανθεστήρια ήταν αφενός γιορτή των λουλουδιών, του κρασιού και της αχαλίνωτης χαράς και αφετέρου γιορτή των νεκρών και των ψυχών. Στη σημερινή εποχή, κατά την περίοδο των Αποκριών επίσης κυριαρχούν αυτά τα δύο στοιχεία, καθώς από τη μια πλευρά γίνονται εορταστικές εκδηλώσεις μεταμφιεσμένων και από την άλλη μεριά υπάρχουν τα Ψυχοσάββατα πριν την Κυριακή της Αποκριάς.
   Οι μεταμφιέσεις: Υπήρχαν ήδη από την αρχαία Ελλάδα, καθώς κατά τη διάρκεια των διονυσιακών γιορτών οι οπαδοί του Διονύσου φορούσαν δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπό τους με την τρυγία (δηλ. το σκούρο κατακάθι του μούστου) και γενικότερα προσπαθούσαν να έχουν τη μορφή ανθρωπόμορφου τράγου, επειδή έτσι πίστευαν ότι έμοιαζαν οι Σάτυροι (δαιμονικές θεότητες) που συνόδευαν το Διόνυσο στα γλέντια του. Ο άνθρωπος φορώντας τη μάσκα και τη στολή αισθάνεται ότι παραμερίζει τη δική του προσωπικότητα, την εικόνα του απέναντι στους άλλους ανθρώπους και το ρόλο του στην κοινωνία, και νιώθει ότι έχει την ευκαιρία να αφήσει ελεύθερα κάποια άλλα ένστικτά του και συμπεριφορές που δίσταζε υπό κανονικές συνθήκες να εκδηλώσει. Ακόμη όμως κι αν δεν είχε τέτοιες τάσεις, ενθαρρύνεται να τις καλλιεργήσει μιμούμενος τους.

   Ξεφάντωμα – Πειράγματα: Πίσω από τη μεταμφίεση ο άνθρωπος αισθάνεται ότι απεκδύεται τον χαρακτήρα του και τους περιορισμούς της καθημερινής ζωής και μπαίνει σε έναν άλλο ρόλο όπου μπορεί να επιδοθεί σε ένα άνευ ορίων ξεφάντωμα μεθώντας και ξεστομίζοντας ό,τι θέλει χωρίς περιορισμούς. Ομοίως συνέβαινε κατά τις διονυσιακές γιορτές δεδομένου ότι οι Σάτυροι (το ρόλο των οποίων υποδύονταν οι μεταμφιεσμένοι) ήταν θεότητες με χαρακτηριστικά γνωρίσματα την ανηθικότητα και τις βωμολοχίες.
Οι προσφορές προς τους νεκρούς: Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν, ότι κατά τη δεύτερη ημέρα των Ανθεστηρίων (η οποία ονομαζόταν «Χόες»), άνοιγαν οι πόρτες του Άδη και οι νεκροί ανέβαιναν στον επάνω κόσμο, για να ξαναεπιστρέψουν εκεί την επόμενη ημέρα. Προσφέρονταν λοιπόν στους νεκρούς πολλές τιμές καθώς και μια πανσπερμία σιτηρών δηλαδή ένα παρασκεύασμα από σπόρους δημητριακών και οσπρίων, κάτι σαν τα σημερινά κόλλυβα (από τα σκεύη που χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή τους, η τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων ονομαζόταν «Χύτροι»).

   Στις ημέρες μας υπάρχει παρόμοιο έθιμο καθώς, σύμφωνα με τη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, κάθε Σάββατο είναι αφιερωμένο στους νεκρούς. Όμως τα Ψυχοσάββατα του Τριωδίου θεωρούνται ιδιαίτερης σημασίας οπότε και γίνονται προσφορές προς τους νεκρούς, όπως κόλλυβα, πρόσφορα και ψυχούδια.

   Διάφορα έθιμα παγανιστικής προέλευσης: για παράδειγμα ο ξέφρενος χορός των μεταμφιεσμένων (στην αρχαιότητα είχε ως σκοπό τη μαγική υποβοήθηση της γης να βλαστήσει μέσω των χτυπημάτων των ποδιών), οι φωτιές στα σταυροδρόμια (τις ανάβουν προκειμένου να διώξουν το χειμώνα και πηδούν από πάνω «για το καλό»), κ.ά..
Πολλές ομοιότητες με τις σημερινές Απόκριες παρουσίαζαν κατά τους χρόνους της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τα χαρακτηριστικά έθιμα της γιορτής «Λουπερκάλια», η οποία γινόταν προς τιμήν του Λούπερκου, του θεού της γονιμότητας και προστάτη των βοσκών. Οι ιερείς του Λούπερκου, αφού έκαναν θυσίες στην ιερή σπηλιά του θεού τους, περιόδευαν στους δρόμους της Ρώμης ντυμένοι με τα δέρματα των θυσιασθέντων ζώων, πειράζοντας τους ανθρώπους.
   Στο Δυτικό κόσμο και κυρίως στις ΗΠΑ, υπάρχει μια αντίστοιχη γιορτή μεταμφιέσεων, το Halloween που γιορτάζεται κάθε χρόνο την 31η Οκτωβρίου (παραμονή) και την 1η Νοεμβρίου (ανήμερα). Το Halloween θυμίζει τις Απόκριες, καθώς περιέχει μεταμφιέσεις, αλλά και μνήμη των νεκρών αγίων και μαρτύρων (η ονομασία προέρχεται από τη φράση “All Hallows Eve” = «παραμονή [της γιορτής] όλων των αγίων»). Όμως το Halloween διαφοροποιείται από τις Απόκριες ως προς το γεγονός ότι έχει περισσότερο μυστικιστική χροιά και όσον αφορά τις μεταμφιέσεις αλλά και επειδή συνδέεται με αποκρυφιστικές τελετές.
   Όπως και να έχει όμως, από Δευτέρα που λέμε και εν προκειμένω από την Καθαρή Δευτέρα, πρώτη μέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, της μεγαλύτερης και σημαντικότερης περιόδου νηστείας την Ορθόδοξης Εκκλησίας, όλα αυτά τελειώνουν, ή τουλάχιστον πρέπει να τελειώνουν γιατί εδώ κυριολεκτικά η περίοδος αυτή για τους πιστούς, είναι νηστεία και προσευχή! Αν η Κυριακή είναι το απόλυτο ξεσάλωμα με βάση τα παραπάνω, η Καθαρά Δευτέρα είναι το ακριβώς αντίθετο! Θα μπορούσαμε να πούμε χαριτολογώντας όπως και ο τίτλος αυτού του μικρού πονήματος, ότι άλλος ο θεός της Κυριακής και άλλος ο θεός της Δευτέρας!!!
   Καλή Κυριακή Αποκριάς λοιπόν και Καλή Σαρακοστή σε όλες και όλους!!!

ΠΗΓΗ: Κώστας Μαστροκώστας, Κυριακή Τυροφάγου, 17.03.2024. φ/β, τον οποίο και ευχαριστώ για την άδεια του.

* Ο Κώστας Μαστροκώστας είναι εκπαιδευτικός θεολόγος.