Η Επανάσταση του Θωμά του Σλάβου …

Η Επανάσταση του Θωμά του Σλάβου και οι Σλάβοι της Μ. Ασίας

ένα άκρως ενδιαφέρον επεισόδιο της Βυζαντινής Ιστορίας

 

Της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη*

 

 

Το Βυζάντιο ως κρατικό μόρφωμα και η Ορθόδοξη παράδοση συνδέονται στενά. Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία του βυζαντινού πολιτισμού είναι  η  πνευματικότητα. Το Βυζάντιο αποτελεί επίσης ένα αναγκαίο συστατικό της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας. Τα τελευταία πενήντα χρόνια έχουμε δει στον Δυτικό Κόσμο μιαν αξιοσημείωτη ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών, σύμφωνα με τις οποίες το Βυζάντιο εκπροσωπεί μια συνέχεια επιλεγμένων στοιχείων της κλασικής παράδοσης, με όρους έντονης και αδιάσπαστης συνέχειας παρά αντίθεσης.

Η προσπάθεια να εκφρασθεί το χριστιανικό μήνυμα σε διανοητικό και κοινωνικό επίπεδο, αξιοποιώντας ό,τι καλύτερο είχε να προσφέρει η ελληνική φιλοσοφία, χαρακτηρίζει το βυζαντινό κοινωνικό και διανοητικό «οικοδόμημα»: γι αυτούς τους λόγους  η βυζαντινή περίοδος της Ιστορίας μας παραμένει άκρως σημαντική για το χριστιανισμό και την ανθρωπότητα. Παρά τις όποιες αποτυχίες της, υπάρχουν πολλά στοιχεία της  που μπορούν να μας εμπνεύσουν, ακόμη και σήμερα: στην τέχνη, στη ζωγραφική, στην αρχιτεκτονική, αλλά και στη θεολογία και σε πολλές άλλες πτυχές  της ανθρώπινης σκέψης.

 Το πιο σπουδαίο γεγονός στην εσωτερική πολιτική της βυζαντινής αυτοκρατορίας κατά τη  βασιλεία του Μιχαήλ Β΄(820-829) ήταν ο σκληρός εμφύλιος πόλεμος που προκάλεσε ένας παλιός συμπολεμιστής του αυτοκράτορα, γνωστός απ' τις βυζαντινές πηγές ως Θωμάς ο Σλάβος. Ο Μικρασιάτης αυτός Θωμάς, από την εποχή ακόμη του Λέοντα Ε΄(813-820)και με τη συμπαράσταση των Αράβων, είχε συγκεντρώσει  μεγάλο αριθμό από ετερογενείς οπαδούς. Κάτω απ' τη σημαία του τάχθηκαν Άραβες, Πέρσες, Αρμένιοι, Σλάβοι και άλλες φυλές του Καυκάσου, όπως μας παραδίδει ο Ιωσήφ Γεννέσιος.

  Σύμφωνα με τον G. Ostrogorsky, o φυλετικά ανομοιογενής χώρος της Μ. Ασίας ήταν κατάλληλος για την εξάπλωση ενός τέτοιου κινήματος. Η επιχείρηση αυτή άσκησε μεγάλη επιρροή και στα στοιχεία εκείνα που βρίσκονταν για θρησκευτικούς λόγους σε αντίθεση με την Κωνσταντινούπολη, γιατί ο Θωμάς εμφανίστηκε ως υπέρμαχος των Εικονοφίλων και μάλιστα ισχυριζόταν ότι ήταν ο παράνομα εκθρονισμένος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο ΣΤ΄. Πρέπει όμως να τονιστεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι η επαναστατική αυτή κίνηση είχε το χαρακτήρα κοινωνικής εξέγερσης. Ο Θωμάς εμφανίστηκε ως προστάτης των φτωχών στους οποίους υποσχέθηκε απαλλαγή απ΄ τα φορολογικά τους βάρη. Με τον τρόπο αυτό κινητοποίησε τις μάζες που δεινοπαθούσαν κάτω απ΄ την οικονομική δυσπραγία, την υπέρμετρη φορολογική καταπίεση και την αυθαιρεσία των κυβερνητικών οργάνων. Το επαναστατικό του κίνημα, που στηρίχθηκε σε κοινωνικές, θρησκευτικές και φυλετικές αντιθέσεις, διαδόθηκε ταχύτατα στο μεγαλύτερο τμήμα της Μ. Ασίας. Απ' τα έξι Μικρασιατικά θέματα  μόνο τα θέματα του Οψικίου και των Αρμενιακών έμειναν πιστά στον αυτοκράτορα, όπως μαρτυρεί ο Ιωσήφ Γεννέσιος.

  Ο Θωμάς αναγορεύτηκε αυτοκράτορας απ' τον Πατριάρχη Αντιοχείας, πράγμα που ήταν αδύνατο να γίνει χωρίς τη συγκατάθεση του χαλίφη. Η σύμπραξη του θέματος  των Κιβυρραιωτών έφερε στον έλεγχό του το στόλο και του έδωσε τη δυνατότητα να διαπεραιωθεί στην Ευρώπη και να συγκεντρώσει εκεί, κάτω απ΄ τη σημαία του, τον  εικονόφιλο πληθυσμό των ευρωπαϊκών τμημάτων της αυτοκρατορίας. Το Δεκέμβριο του 821 άρχισε η πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως που κράτησε περισσότερο από ένα χρόνο και που τελικά λύγισε το σθένος των επαναστατών. Η στρατιωτική υπεροχή του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης  επιβλήθηκε πάνω στην ανοργάνωτη λαϊκή εξέγερση. Εκτός απ΄ αυτό όμως, ο Μιχαήλ όφειλε τη σωτηρία του και στη βοήθεια του χαγάνου των Βουλγάρων. Όπως άλλοτε ο Τέρβελις είχε πολεμήσει στο πλευρό του Λέοντα Γ΄ εναντίον των Αράβων, έτσι  τώρα ο Ομουρτάγ, αρχηγός και ηγεμόνας των Βουλγάρων,  ο γιος του πιο φοβερού εχθρού των Βυζαντινών, επενέβη υπέρ του Μιχαήλ Β΄ εναντίον του επαναστατικού κινήματος του Θωμά και διέλυσε τα στρατεύματά του. Την άνοιξη του 823 αναγκάστηκε ο Θωμάς να διαλύσει την πολιορκία και έτσι το κίνημά του απέτυχε. Ο Θωμάς έπεσε στα χέρια του αυτοκράτορα αργότερα τον επόμενο Οκτώβριο. Είχε καταφύγει με λιγοστούς οπαδούς του στην Αρκαδιούπολη, όπου και τελικά συνελήφθη και θανατώθηκε ύστερα από φρικτά βασανιστήρια.

   Ο Μιχαήλ Β΄ παρέμεινε κύριος της καταστάσεως, όμως ο εμφύλιος πόλεμος, που κράτησε σχεδόν τρία χρόνια, εξασθένισε  σοβαρά το Βυζάντιο.

    Το κίνημα του Θωμά του Σλαύου που συγκλόνισε το Βυζάντιο στις αρχές του 9ου αι. εκδηλώθηκε και ξεκίνησε απ' τη Μ.Ασία. Λόγω της καταγωγής του αρχηγού του και της συμμετοχής σ' αυτό Σλάβων της Μ.Ασίας, άπτεται του θέματος, γι' αυτό και το εξετάζω σύντομα παρακάτω.

   Ο Συνεχιστής του Θεοφάνους αναφέρει για το Θωμά το Σλαύο, τα εξής: « Ο μέν ούν είς και πρώτος λόγος, ώ και εγώ πείθομαι εξ' εγγράφων τινών έχων το βέβαιον, τούτον ορμάσθαί φησι τον Θωμάν εξ' ασήμων τε γονέων και πενιχρών, άλλως δε και Σκλαβογενών, των πολλάκις εγκισσευθέντων κατά την Ανατολήν, πενία γούν αποζών και την τύχην εμπορευόμενος την εαυτού μέν (6.51) απέδρα, προς δε την μεγαλόπολιν ταύτην εισέφρησεν και δη τινι των συγκλητικών εξυπηρετείν τε και λειτουργείν κολληθείς αισχύναι δι' ακολασίαν και καθυβρίσαι την δεσποτικήν ευνήν και τα λέκτρα τούτου ηπείγετο…».

   Αυτές οι πληροφορίες αφορούν την καταγωγή του Θωμά, τον τόπο καταγωγής του και την αρχή της μετέπειτα λαμπρής σταδιοδρομίας του. Βέβαια οι βυζαντινές πηγές που αναφέρονται στο κίνημα του Θωμά του Σλαύου δεν είναι μόνο ο Συνεχιστής του Θεοφάνους. Για την ακρίβεια, είναι οι εξής παρακάτω:

 α) σύγχρονες βυζ. πηγές (πηγές του 9ου αι.): το γράμμα του Μιχαήλ Β΄(820-829),ο Γεώργιος Μοναχός και διάφορα Αγιογραφικά κείμενα (οι πράξεις των αγίων Δαυίδ, Συμεών και Γεωργίου του Λέσβιου).

 β) Οι πηγές του 10ου αι. που είναι και οι πιο σημαντικές, για τη λεπτομερέστερη και ακριβέστερη αφήγησή τους: Γενέσιος και Συνεχιστής του Θεοφάνους.

   Τις παρακάτω πηγές αναλύει και εξετάζει συγκριτικά μεταξύ τους, μετά απ' τον έλεγχο της αξιοπιστίας τους, ο P. Lemerle στο άρθρο του Thomas le Slave, Travaux et Memoires I. Paris, 1965(225-297). Κατόπιν ο Lemerle ερμηνεύει το όλο ζήτημα συνδυάζοντας τις πληροφορίες των παραπάνω πηγών.

   Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε, σύμφωνα με τον P.Charanis, ότι η λειτουργία στις εκκλησίες των Σλάβων της Μ.Ασίας, μετά τον εκχριστιανισμό τους, τελούνταν σε κάποια άλλη γλώσσα εκτός απ' τα ελληνικά. Έλληνες ήταν αναμφισβήτητα οι πρώτοι ιερείς τους και οι Σλάβοι που στη συνέχεια χειροτονήθηκαν ιερείς, πρέπει, τουλάχιστον, να είχαν μάθει να διαβάζουν τη Γραφή στα ελληνικά γιατί δεν υπήρχε ακόμη Σλαβικό αλφάβητο. Έτσι ο εκχριστιανισμός τους ήταν μια δύναμη για τον σταδιακό εξελληνισμό τους και τελικά την απορρόφησή τους.

 Συζητώντας τη μεταστροφή των Σλάβων της Μ. Ασίας στο Χριστιανισμό ο F.Dvornik παρατηρεί: «η μεταστροφή τους αυτή δεν αποτελεί παρά το πρώτο βήμα προς τον εξελληνισμό τους. Υπήρχαν όμως κι άλλες δυνάμεις που επέτειναν αυτή τη διαδικασία. Αυτοί οι Σλάβοι εγκαταστάθηκαν σ' ένα έδαφος βαθιά εξελληνισμένο και βυζαντινό, το οποίο η αυτοκρατορική κυβέρνηση έλεγχε απόλυτα. Ήταν έτσι απομονωμένοι απ' το σώμα των Σλάβων της Ευρώπης. Η επίσημη επαφή με τη βυζαντινή κυβέρνηση απαιτούσε να ξέρει κανείς ελληνικά και τα ελληνικά ήταν βασικά για ν' ακολουθήσει κανείς καριέρα στο στρατό ή στη διοίκηση. Εξάλλου στη Βυζαντινή αυτοκρατορία δεν επικρατούσαν στεγανές φυλετικές διακρίσεις, παρά μόνο θρησκευτικές. Και δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία ότι οι Σλάβοι της Μ.Ασίας ανέπτυξαν αιρετικές τάσεις και απόψεις. Ήταν χωρίς αμφιβολία προσδεμένοι στην επίσημη εκκλησία, ένα γεγονός που καθιστούσε την απορρόφησή τους ευκολότερη. Υπάρχουν μαρτυρίες, εν τούτοις, που δείχνουν ότι η διαδικασία του Εκβυζαντινισμού ήταν αργή και ότι για πολλά χρόνια οι Σλάβοι της Μ.Ασίας κρατούσαν, τουλάχιστον εν μέρει, το Σλαβονικό τους "χαρακτήρα"».

   Μια τέτοια μαρτυρία αφορά στην επανάσταση του Θωμά του Σλάβου. Η επανάσταση του Θωμά ξέσπασε το 821, περίπου 60 χρόνια μετά την εγκατάσταση των Σλάβων στον Αρτάνα. Το 821, κατά τον P.Charanis, χωρίς αμφιβολία, ζούσαν ακόμη, αρκετοί απ' όσους εγκαταστάθηκαν πρώτοι και είναι πιθανό ότι η διαδικασία του εξελληνισμού δεν είχε αγγίξει ακόμη βαθιά και τη γενιά των Σλάβων που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βιθυνία. Αλλά είναι αλήθεια, όπως διατείνεται, ότι είχαν συνείδηση της εθνικότητάς τους, και ότι γι' αυτό το λόγο έσπευσαν στις γραμμές του Θωμά, στο πρόσωπο του οποίου είδαν έναν αρχηγό που θα μπορούσε να τους οδηγήσει στην ανεξαρτησία,

   Ο Θωμάς, αν και οι πηγές μας σ' αυτό το σημείο παρουσιάζουν αντιθέσεις, φαίνεται να ήταν Σλαβικής καταγωγής, αλλά είχε καταλάβει σημαντικές θέσεις στο Βυζάντιο και είχε γίνει Βυζαντινός ή τουλάχιστον παρουσίαζε τον εαυτό του σαν Βυζαντινό, όπως φαίνεται απ' το γεγονός ότι παρουσιαζόταν σαν ο Κων/νος ΣΤ΄, αποβλέποντας στον αυτοκρατορικό θρόνο.

   Στην προσπάθειά του να καταλάβει το θρόνο υποστηρίχθηκε από πολλά στοιχεία τα οποία ήταν δυσαρεστημένα απ' τη διακυβέρνηση του Μιχαήλ Β΄. Η Επανάσταση του Θωμά, όπως παρατήρησε ο παλιός και σχετικά αμερόληπτος Panchenko, υπήρξε κοινωνικό κίνημα, περιπλεγμένο από θρησκευτικούς και πολιτικούς παράγοντες. Βέβαια, ανάμεσα στους ακολούθους-οπαδούς του Θωμά υπήρχαν και Σλάβοι, αλλά το να υποθέσουμε ότι αυτό το γεγονός έδωσε στην επανάσταση το χαρακτήρα Σλαβικού εθνικιστικού κινήματος, είναι παρατραβηγμένο και αδικαιολόγητο. Εξάλλου, εκτός απ' τους Σλάβους υπήρξαν κι άλλοι πολυάριθμοι λαοί της Μ. Ασίας που υποστήριξαν το Θωμά, όπως έχουμε δει. Επίσης, δεν μπορεί να προσκομιστεί καλύτερη απόδειξη γι' αυτό, απ' το γεγονός ότι το θέμα του Οψικίου, όπου υπήρχαν Σλαβικές εγκαταστάσεις, ήταν ένα απ' τα δύο θέματα της Μ. Ασίας που δεν υποστήριξαν το Θωμά.

   Οι αναφορές, εν τούτοις, των βυζαντινών πηγών στην επανάσταση του Θωμά, δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια του α΄ τετάρτου του 9ου αι. υπήρχαν Σλάβοι στη Μ.Ασία, που δεν είχαν χάσει ακόμη, τελειωτικά την ταυτότητά τους ως Σλάβοι.

 

Βιβλιογραφία


1) Vassiliev, Byzance et les Arabes I, 22 κ.εξ.

2) Josephi Genesii, Regum libri quattuor (Περί βασιλειών),CFHB 14, σ.24.

3) G.Ostrogorsky, Ιστορία, τ. Β΄(ελλην. μτφρ.)σ. 76,77,78.

4) E.Lipshits, Η στάση του Θωμά του Σκλαβηνού και ο αγροτικός κόσμος του Βυζαντίου κατά τον Η΄ και Θ΄ αι. (ρωσ.) «Vestnik drevnei istorii» Ι, (1939), σ. 352-65.

4) P.Lemerle, Thomas le Slave, Travaux et Mιmoires I, Paris 1965, 255-297.

5) Συνεχιστής του Θεοφάνη, 49-50, 53,15 και 55-56,64 , εκδ. Bonnae.

6) F.Baricic, Dve verzijie u izvorima o ustaniku Tomi (Δύο παραλλαγές των πηγών σχετικά με την επανάσταση του Θωμά/ ZRVI 6 (1959) 145 κ. εξ.

7)  P.Charanis, the Slavic Element in Byzantine Asia Minor the 13th century ό.π., σ. 76-78 κ. εξ.

8) F.Dvornik, Les Slaves, Byzance et Rome au IXe siθcle, Paris 1926, σ. 103 κ. εξ.- Βλ. επίσης του ίδιου, The Slavs, Their early history and civilization, New Brunwick-Rutgers 1962.

9) Panchenko, Pamiatnik Slavian v Vifinii, 37.

 

* Η Αμαλία Κ. Ηλιάδη είναι φιλόλογος-ιστορικός (Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας απ' το Α.Π.Θ.) Υπεύθυνη Σχολικής Βιβλιοθήκης 2ου Ε.Π.Α.Λ. Τρικάλων, ailiadi@sch.gr, http://users.sch.gr/ailiadihttp://blogs.sch.gr/ailiadi, http://www.matia.gr,

Απάντηση

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.