Η καλλίφωνη Καλλιστώ και ο περιπατητικός σύλλογος Κερτέζης
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Ι. Εισαγωγικά
Στις μέρες μας ήδη ξεκίνησε ένας σύλλογος, κυρίως νεανικός, περιπατητικός και ορειβατικός. Δέχτηκα από μέλος που ξεκίνησε την αρχική πρωτοβουλία μία πρόσκληση – πρόκληση για μια πιθανή πρόταση ονομασίας του. Μια ονομασία που να παραπέμπει σε μια τοπική ιστορία ή μύθο ή θρύλο. Και είπα ναι θα το σκεφτώ. Έτσι το σημερινό άρθρο θα εξηγήσει την πρότασή μου: «Η καλλίφωνη Καλλιστώ – περιπατητικός και ορειβατικός Σύλλογος Κερτέζης».
ΙΙ. Αρχαία ευρήματα στην Κέρτεζη και η Κύναιθα
Ψάχνοντας στο διαδίκτυο βλέπουμε τα εξής συνοπτικά: «Στην Ελληνική Μυθολογία η Καλλιστώ φέρεται ως κόρη του βασιλιά της Αρκαδίας Λυκάονα. Το όνομά της προήλθε από την ελληνική λέξη κάλλος, που σημαίνει ομορφιά, ωραιότητα. Καλλίστη = ωραιοτάτη, η ομορφότερη.
Η Καλλιστώ ήταν επίσης γνωστή ως μια από τις Νύμφες που είχαν δώσει όρκο παρθενίας και συνόδευαν την Παρθένο θεά Άρτεμη. Συνδέθηκε με τον Δία και γέννησε μαζί του τον μεγάλο ήρωα της Αρκαδίας, τον Αρκάδα. Ίσως η Άρτεμις που νευρίασε, την μεταμόρφωσε σε άρκτο (αρκούδα). Η Μαία τότε ανέλαβε τον μικρό Αρκάδα για να τον προστατέψει.
Κατά μια εκδοχή, η Καλλιστώ, από σχέση της με τον θεό Ερμή ή τον Δία, γέννησε και τον «τραγοπόδαρο» θεό Πάνα».[1]
Γνωρίζουμε ήδη ότι στην αρχαία πόλη Κύναιθα, την 5η των Αρκάδων, που κτίστηκε σε κάποια ευάερη, ευήλια και προστευόμενη πλαγιά της σημερινής κοιλάδας του Ερασίνου – Βουραϊκού ποταμού και κοντά σε πηγές λάτρευε τόσο τον Δία, την Άρτεμη και τον Διόνυσο. Ας δούμε κάποια στοιχεία γιατί ο μύθος της καλλίφωνης Καλλιστούς την θέλει στην περιοχή της σημερινής Κέρτεζης και να περιτριγυρίζει τα εξ αυτής ονομασθέντα «Καλλιφώνεια όρη». Οι περιγραφές περιλαμβάνονται όλες στο βιβλίο μου «Όταν Παιδεία και ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821».[2]
1) Ο Παυσανίας[3] γράφει:«…’’κάποιοι Αρκάδες στην καταγωγή που ονομάζονται Κυναιθαείς αφιέρωσαν στην Ολυμπία το άγαλμα του Δία μ’ έναν κεραυνό στο κάθε χέρι. Η χώρα τους απέχει σαράντα στάδια από τους Λουσούς (1 στάδιο = 185 μέτρα) και στην αγορά τους έχουν στήσει βωμούς θεών και ανδριάντα του Αυτοκράτορος Ανδριανού.
Το πιο αξιόλογο που διαθέτουν είναι το ιερό Διονύσου, όπου κάθε χειμώνα τελούν γιορτή, στην οποία οι άνδρες αλείφουν το σώμα τους με λάδι και παίρνουν από το κοπάδι βοδιών, όποιον ταύρο βάλει ο Θεός μπροστά τους και τον φέρνουν στο ιερό. Η θυσία αυτή συνηθίζεται σ’ αυτούς. Δύο στάδια μακριά από την πόλη υπάρχει πηγή με κρύο νερό και πάνω απ’ αυτή πλάτανος. Όποιος έχει πληγωθεί από λυσσασμένο σκυλί ή έχει άλλη πληγή μπορεί να θεραπευτεί, αν πιεί από το νερό της. Εκ αιτίας αυτού λένε την πηγή Άλυσο.
Φαίνεται λοιπόν ότι το Αρκαδικό νερό κοντά στη Φενεό, που ονομάζεται Στύγα προξενεί αφανισμό των ανθρώπων και η πηγή των Κυναίθων αποτελεί αντίβαρο ευεργεσίας προς το κακό της Στύγας” …»[4].
2) «Κατά μία εκδοχή η τοποθεσία αυτή (της Κέρτεζης) βρισκόταν η Κύναιθα, η βορειότερη πόλη της Αρκαδικής Αζανίδος.[5] Ο Γ.(άννης) Πίκουλας, μετά από μελέτη του οχυρού που βρίσκεται στην περιοχή Ράχη Ρουμάνη, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ‘’χρονολογείται στα Ελληνιστικά χρόνια και πιο συγκεκριμένα στον 3ο π. Χ. αιώνα (περίπου 230π. Χ.) όταν στην περιοχή έγιναν πάμπολλες συγκρούσεις κατά τη διαμάχη μεταξύ Σπάρτης, Αιτωλών και Αχαϊκής Συμπολιτείας..’’[6]…».[7]
3). «Σημαντική είναι και η ανεύρεση Μυκηναϊκού τάφου στη θέση Αλώνια της Κέρτεζης το 1969. Τούτο προκύπτει από την εργασίαν του Αθανάσιου Παπαδόπουλου Ph. D. MYCENAEAN ACHAEA (London university 1979).
Για το εύρημα αυτό κάνει λόγο στην παρακάτω επιστολήν του (17-6-1997) και ο Γ.(ιάννης) (Αντων.) Πίκουλας. (Σ. Σ. Μεταφρασμένη) ‘’50 Κέρτεζη εικόνα 20 – Κ. 6 Δημητσάνα 858 Ε/553Ν, LHIIIC – Εργασίες επί μίας οδού της Κέρτεζης (καλοκαίρι 1969) αποκαλύφθηκε τάφος (τύμβος, μνήμα) από τον οποίον προήλθε μία μικρής κλίμακας στάμνα (δοχείο) (P. M. 1130) που χρονολογείται την LH Τρίτη π. Χ. αιώνα περίοδο.
Η θέση κείται 8 περίπου χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Αγίου Βλασίου επί της ανατολικής πλευράς του όρους Ερύμανθος’’…».[8]
4) «Αναφέρει ο Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας: «Το αρχαιότερο εύρημα στην Κέρτεζη, είναι ένα χάλκινο ειδώλιο, το οποίο βρέθηκε το έτος 1927 στο χώρο του Νεκροταφείου. Τον τρόπο εύρεσής του, τον παραθέτουμε όπως τον περιγράφει ο Αρχαιολόγος Αλέξιος Φιλαδελφεύς στην εφημερίδα ‘’Πατρίς’’ Σάββατο 13 Οκτωβρίου 1928.
Μεταξύ άλλων για την Κέρτεζη γράφει: ‘’Στην Κέρτεζη προβάλλει σεπτόν ερείπιον, με τυμπανοειδή τρούλον, ο πανάρχαιος ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πέρισυ (το 1927) δε απεστάλει ενταύθα (στην Κέρτεζη) ο αρχιτέκτων βοηθός του κ. Ορλάνδου επί της αναστηλώσεως εν τω Υπουργείω Παιδείας κ. Ορλάνδου κ. Ευγένιος, ο οποίος τον εστερέωσεν προσωρινώς, πάντοτε με μερικάς δοκούς δεξιά και αριστερά…
Αλλά καθώς έσκαψεν πλησίον του Ναού δια να τοποθετήση εν είδει αντιρίδας δοκόν, αίφνης εκ του λάκκου ανεπίδησεν εν χαλκούν Αγαλματίδιον εκ του τύπου των προϊστορικών ή Αρχαϊκών, τα οποία άλ λοι χρονολογούν εις την δευτέραν χιλιετηρίδα προ Χριστού και άλλοι εις τον 8ον ή 9ον αιώνα προ Χριστού…
Εις βάθος τριών μέτρων ανεύρομεν εν αρχαίον θεμέλιον με μεγάλους λίθους εκτισμένον, και το οποίον δεν είναι απίθανον να είναι τοίχος του ιερού, εις το οποίον να ανήκε το ανευρεθέν ειδώλιον…’’.
Το εν λόγω αγαλματίδιον φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, από το οποίο ζητήσαμε στοιχεία τα οποία έχουν ως εξής: ‘’… ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧ/ΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ…, Αθήνα, 18.1.2000, προς το Σύλλογο Κερτεζιτών Καλαβρύτων…, ΘΕΜΑ: Σχετικά με χάλκινο αγαλμάτιο του Εθνικού Μουσείου. …είναι αγαλμάτιο με αρ. ευρετηρίου του Εθνικού Αρχ/κού Μουσείου Χ 15129, το οποίο, σύμφωνα με το ευρετήριο του Μουσείου, παραδόθηκε μέσω του Υπουργείου το 1927 ως προερχόμενο από την Κέρτεζα Καλαβρύτων. Πρόκειται για χάλκινο αγαλμάτιο γυμνής γυναικός ύψους 0,10μ. Η μορφή φέρει στην κεφαλή της αγγείο, το οποίο κρατούσε πιθανόν με το δεξί χέρι, ενώ ακουμπούσε το αριστερό στα ισχία της. Χρονολογείται στο 750-700 π. Χ.
Οι συνθήκες εύρεσης του αγαλματίου είναι πιθανόν αυτές που αναφέρονται στο σχετικό δημοσίευμα του Α. Φιλαδελφέως…».[9]
5) «Η κάτω εκκλησιά είναι κτισμένη επάνω εις ναόν αρχαίον, ίσως της Αρτέμιδος, επειδή εκεί στο δάσος ήτο και το Βασίλειον του Πανός. Αυτό εβεβαιώθη όταν ο [= Αλέξανδρος) Φιλαδελφεύς ενήργει την αναστήλωσιν και ανασκαφάς εις την Κάτω εκκλησιάν, ότε εύρεν υπό τον τοίχον προς τον δρόμον και κάτω από τα παράθυρα, θύραν θολωτήν με μεγάλες πέτρες άνευ συνδετικής ύλης».[10]
6) «Επομένως, είτε σε θέση της περιοχής της Κέρτεζης, με πιθανότερη ακριβώς δυτικά από τα σημερινά Αλώνια και απέναντι από το οχυρό της Κέρτεζης είχε κτισθεί η αρχαία Κύναιθα, με όλα τα περάσματα να ξεκινούν και να φθάνουν σ’ αυτήν, είτε στα Αλώνια ήταν δεύτερος εκεί συνοικισμός (δορυφόρος της) με την αρχαία Κύναιθα «απομονωμένη», αλλά και ασφαλισμένη στο Κάστρο των Καλαβρύτων.
Η απόσταση από το Ναό της Ημερησίας Αρτέμιδας (που γράφει ο Παυσανίας) ταιριάζει και με το δρόμο Λουσικού – Σιγουνίου – Λαγοβουνίου – Σκάλα – Αλώνια, όπως και η πηγή Άλυσος (ίσως η Βρωμόβρυση, ίσως και η ‘’Κόντη’’ Βρύση[11]) στα δύο στάδια, που επίσης αναφέρει ο Παυσανίας. Γιατί και οι δύο είναι νότια. Η ακτινογράφηση με τις σύγχρονες μεθόδους στο υπέδαφος και κατόπιν η αρχαιολογική σκαπάνη θα φέρει την τρίτη πόλη του τριγώνου Κλείτορα – Λουσικού – Κύναιθας στο φως. Εμπρός λοιπόν!».[12]
7) «…Όταν ο Αρκάς μεγάλωσε, μια μέρα που πήγε στο δάσος για να κυνηγήσει, είδε τη μεταμορφωμένη σε αρκούδα μητέρα του –που διατηρούσε όμως ανθρώπινη σκέψη και νόηση– και ετοιμάστηκε να την τοξεύσει. Τότε ο Δίας για να αποτρέψει τη μητροκτονία, τον μεταμόρφωσε σε αρκουδάκι κι έτσι ο Αρκάς αναγνώρισε τη μητέρα του. Επειδή όμως ο Δίας φοβήθηκε την οργή της Ήρας, τους μετέφερε και τους δύο στον ουρανό και τους μεταμόρφωσε σε αστερισμούς, βάζοντας τον Αρκτούρο να τους προστατεύει. Από τότε η Καλλιστώ είναι η Μεγάλη Άρκτος και ο Αρκάς η Μικρή Άρκτος.
Για τους αρχαίους Αρκάδες η Καλλιστώ ήταν εθνική ηρωίδα, την οποία και τιμούσαν παρά τον Ναό της Άρτεμιδος, όπου βρισκόταν και ο τάφος της. Ήταν μητέρα του βασιλέως Αρκάδα, από τον οποίο πήραν το όνομά τους οι Αρκάδες. Οι Τεγεάτες μάλιστα είχαν αφιερώσει ναό στην Καλλιστώ μαζί με λατρευτικό άγαλμα στους Δελφούς».[13]
ΙΙΙ. Καλόγερος και Καλλιστώ: η θεώρηση του ιστοριοδίφη Γεωργίου Β. Σχοινά
Ο 1ος ιστοριοδίφης της Κέρτεζης, Γεώργιος Β. Σχοινάς, παρότι το υλικό των ερευνών του, των θεωρήσεων και των εικασιών του είναι και διάσπαρτο και όχι πλήρως διασταυρωμένο, αξίζει όμως να το έχουμε υπόψη μας. Γράφει λοιπόν σχετικά με τη σχέση της σημερινής τοποθεσία «Καλόγερος» στο νοτιοδυτικό καστανόδασος με τον μύθο της Καλλιστούς.
«Ο Καλόγερος. Υπάρχει εκεί εις την γενέτειραν μία εκτεταμένη βουνοπλαγιά εις τα Ν. Δ. της περιοχής που λέγεται ‘’Καλόγερος’’. Η λαϊκή παράδοσις αναφέρει, ότι στα παλιά χρόνια και εσχάτως ενίοτε, ενεφανίζετο εκεί ρασοφορεμένος καλόγερος, πανύψηλος, μεσόκοπος και ‘’εχάλαγε τον κόσμο’’ με τα τραγούδια του, ψαλσίματά του. Έτρεχε και επάνω – κάτω. Φάντασμα ήτο, αν και όχι κακοποιόν, μπορεί να ήτο κάποιος κολασμένος.
Τώρα ο καλόγερος αυτός υπάρχει ακόμη, αλλ’ ως απλούν τοπωνύμιον[14] και δεν ακούονται πλέον εκεί φωνές και αντάρες, αλλ’ ούτε και η παρουσία του.
Εξετασθήτω νυν και ο επιχωριάζων παράλληλος αρχαίος μύθος της Καλλιστούς, θα διαπιστώσετε ότι δεν διαφέρει βασικώς από τον νεώτερον Καλόγερον της Κερτέζης, είναι μάλλον απαράλλακτος. ‘’Άλλαξε βέβαια ο Μανωλιός’’, δηλαδή η αφηγηματική διατύπωσις, αλλ’ απλώς ‘’έβαλε τα ρούχα του αλλοιώς’’, τίποτα παραπάνω ή παρακάτω. Τα ίδια μυθικά υλικά, τα ίδια μυθικά στοιχεία. Ο μύθος είναι ένας ενιαίος και ο αυτός από της απωτάτης αρχαιότητος μέχρι του νυν.
Κατ’ αρχάς Καλλιστώ και Καλόγερος είναι μία διαχρονική προσωπικότητα και όχι δύο άσχετοι και διαφορετικαί. Και πως άλλαξε φύλλον; Απλούστατα η λέξις ‘’καλλίγηρις’’[15] των αρχαίων ήλθε εποχή, λόγω εκπαιδευτικής καταπτώσεως, που δεν εταίριαζε με τα φωνητικά μέτρα των νεωτέρων Κερτεζιτών και την μετέτρεψαν εις ‘’καλόγερον’’. Μαζύ με την παραχάραξιν του ονόματος, άλλαξε φραστικώς και το φύλον του κεντρικού μυθολογικού ήρωος και από ‘’καλλίγηρις’’ έγινε ‘’καλόγερος’’.
Η Καλλιστώ (Καλλίστη), γενική της Καλλιστούς, ήτο πανάρχαια Νεράϊδα θεά, ήτις ανωτέρα Νεράϊδας και κατωτέρα θεάς της Αζανίας (περιοχής Καλαβρύτων). Ήτο ωραιοτάτρη και καλλίφωνος (καλλίγηρις). Αγαθοποιόν πνεύμα, αντιθέτως προς την τότε ‘’Ανώνα’’ (νυν ‘’Αϊνάναν’’), ήτις ήτο κακοποιός και αλλάξασα και αυτή φύλον, έγινε ‘’αράπης’’ του Κιοσιού[16].
Η Καλλιστώ ήτο ακόλουθος της μεγάλης θεάς Αρτέμιδος[17], αλλ’ απεβλήθη υπ’ αυτής διότι ευρέθη έγγυος και ‘’η Άρτεμις δεν εσήκωνε τέτοια’’.[18] Τότε η Καλλιστώ περίλυπος εγύριζε στα βουνά και στα λαγκάδια του τόπου μας, κλαίουσα, μοιρολογούσα, τραγουδούσα με την ωραία φωνή της. Το ύπερθεν όρος ‘’Καλλιφώνιον’’ εξ αυτής πήρε το όνομα, διότι η καλλίφωνη Καλλιστώ εκεί εσύχναζε και άλλοτε παρακάτω εις τον νυν ‘’Καλόγερον’’ και άλλοτε εις την ‘’Νεραϊδόβρυσιν’’[19] και αλλαχού. Αύτη αργότερα ωνομάσθη ‘’Καλόγερος’’, όπως είπαμε στην αρχή…
‘’Ο Πρεσβυγενής’’».[20]
IV. Καλλιστώ και δήμος πρώην Καλλιφωνίας
Κατά τη 2η και πολύ μεγαλύτερη περίοδο που η Κέρτεζη ήταν έδρα Δήμου με το όνομα «Δήμος Καλλιφωνίας», περιελάμβανε και τα εξής χωριά της νοτιοδυτικής κοιλάδας του Ερασίνου – Βουραϊκού: Σαββανούς (Καλλιφώνιο), Λαγοβούνι, Συρμπάνι (Πριόλιθος) και Κάνταλος Κάνδαλος.
Η ονομασία δόθηκε από την καλλίφωνη Καλλιστώ, η οποία βρίσκεται και στο κέντρο της σφραγίδας του Δήμου. Από την καλλίφωνη Καλλιστώ πήραν το ονομά τους και τα Καλλιφώνια όρη, όπως και το νεότερο όνομα των γειτονικών Σαββανών.
Σε δημοσίευση του Απριλίου του 2021 στην εφημερίδα «Δημοκρατία», 31.04.2021, σελ. 31, όπου και σχετικό αφιέρωμα,[21] γίνεται αναφορά στον εν λόγω Δήμο. Παρά κάποιο χρονολογικό λάθος, στην σφραγίδα του Δήμου αναφέρεται για την Καλλιστώ: «Σειρήνα επί βράχου»! Γι αυτό προτείνω αυτή την ονομασία στον καινούριο σύλλογο…
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός ως φυσικός, πτ. θεολογίας, συγγραφέας και ειδικός ερευνητής της Κέρτεζης.
V. Παραπομπές
[1] ΠΗΓΗ: Καλλιστώ (μυθολογία) – Βικιπαίδεια (wikipedia.org).
[2] Εκδόσεις Αρμός, 2021, με υπότιτλο: «Ανάμεσα στα βουνά και την Κέρτεζη».
[3] Παραπομπή στο εν λόγω απόσπασμα: «Στο ‘’Ελλάδος περιηγήσεις, ΑΡΚΑ-ΔΙΚΑ’’, παρ. 19».
[4] Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, ΚΕΡΤΕΖΗ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ…, ό. π., σελ. 15-16.
[5] Παραπομπή στο εν λόγω απόσπασμα: «Γ. Α. Παπαοικονόμου, ‘’Η Κύναιθα και οι Κυναιθείς εις τον Πολύβιον’’, Επετηρίς των Καλαβρύτων, 1, Αθήνα 1969, σ. 105».
[6] Γάννης Αντ. Πίκουλας, «Το οχυρό στην Κέρτεζη Καλαβρύτων», εφημ. «Φω-νή των Καλαβρύτων» (Αύγουστος 1989), σ. 1, 4.
[7] Γιούλα Γ. Κωνσταντοπούλου, Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΡΤΕΖΗ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ, ΑΘΗΝΑ 1999, σελ. 10.
[8] Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, ΚΕΡΤΕΖΗ ΕΥΡΗΜΑΤΑ-ΜΝΗΜΕΙΑ…, 2003, ό. π., σελ. 14-17.
[9] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, «Όταν παιδεία και ποίηση…», ό. π., σελ. 40.
[10] ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΛΥΔ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, Η ΚΕΡΤΕΖΗ ΑΠΟ ΤΗΝ…, ό. π., σελ. 11.
[11] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, ΤΑ ΝΕΡΑ ΤΩΝ ΒΟΥΝΩΝ ΚΑΙ Η ΚΕΡΤΕΖΗ…, Εκδ. Αρμός, 2018, σελ. 49-50: «VΙΙI. Οι υπόλοιπες σημαντικές πηγές εκτός οικισμού της Κέρτεζης: … β)Η ‘’Κόντη’’ Βρύση. Πηγάζει στους ανατολικούς πρόποδες του καστανόδασους. Μια πηγή με πολύ κρύο, νόστιμο και χωνευτικό νερό, μα χαμένη στην εγκατάλειψη. Ευτυχώς γι’ αυτήν τα μικροέργα που έχουν γίνει παλαιότερα εκεί, παρότι χωμένα στους τσερεντζέδες, δεσμεύουν μπόλικο νερό, που με ασφάλεια φτάνει στην σημερινή πέτρινη Βρύση, στ’ Αλώνια. Το νερό πάντως, είναι τόσο κρύο που φτάνει με την χωμένη στους ίσκιους σωλήνα 600 μέτρα μακριά στη Βρύση στ’ Αλώνια και νομίζεις ότι πηγάζει από δίπλα. Φυσικά τα παλιότερα χρόνια ήταν πάντα καθαρισμένη εξωτερικά και δροσίζονταν οι εκεί καλλιεργητές, αλλά και οι περαστικοί. Έδινε και νερό για πότισμα (άρδευση) τόσο στην περιοχή, όσο και ως προστιθέμενο στο νερό του Κεφαλόβρυσου για τον μεγάλο ανατολικό κάμπο. Να μια μεριά για μια πέτρινη Βρύση ακόμα…».
[12] Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας, «Όταν παιδεία και ποίηση…», ό. π., σελ. 47-48.
[13] ΠΗΓΗ: Καλλιστώ (μυθολογία) – Βικιπαίδεια (wikipedia.org).
[14] Έχει κτιστεί πριν δύο δεκαετίες από τον ιδιώτη ‘’Ζέκιο’’ το ξωκκλήσι επ’ ονόματι της Αγίας Τριάδος και λειτουργεί την Δευτέραν του Αγίου Πνεύματος.
[15] «‘’Καλλίγηρις’’, λέξις αρχαιοελληνική, επώνυμος της Καλλιστούς, σημαίνουσα Καλλίφωνος. Η λέξις ‘’καλλίγηρις’’ είναι συντεθειμένη εκ δύο λέξεων, ήτοι εκ της λέξεως ‘’καλή’’, που σημαίνει ωραία και της λέξεως ‘’γήρις’’, που σημαίνει φωνή. Ώστε ‘’καλλίγηρις’’ = καλλιφωνία και έτσι Καλλιφωνία ελέγετο παλαιότερα η Κέρτεζη [= Ορθότερα: Καλλιφωνία ελέγετο ο πρώην δήμος με όλα τα χωριά της δυτικής Κοιλάδας του Ερασίνο / Βουραϊκού ποταμού με έδρα την Κέρτεζη]. Εις τα επίσημα έγγραφα η Κέρτεζη εγράφετο ‘’Κέρτεζη Καλλιφωνίας’’, τώρα κακώς γράφουν σκέτα Κέρτεζη….».
[16] Κιόσι, η περιοχή γύρω από την ομώνυμη πηγή, μέτρα στους πρόποδες του φράγκικου κάστρου (ή παλαιότερο) στο λοφίσκο του βουνού Ντεσμένα ή ορθότερα Δεσμένα, νότια του μεγάλου κάμπου της Κέρτεζης της κοιλάδας απορροής του Βουραϊκού (πρώην από εκατονταετίας Ερασίνου) ποταμού. Βλέπε σχετικά για την πηγή στο 1ο βιβλίο μας.
[17] Στον κάμπο των Λουσών, χαμηλότερα από το χωριό Χαμάκου (τώρα Λουσικόν), σε ανασκαφή αποκαλύφτηκε ο αρχαίος ναός της Αρτέμιδος… Επίσης πιθανολογείται ότι το χαλκούν αγαλματίδιο που ευρέθη στα βόρεια θεμέλια του βυζαντινού ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Κοιμητήριο της Κέρτεζης δείχνει την θεά Αρτέμιδα… Να σημειώσουμε ότι η περιοχή που απλώνεται ο οικισμός της Κέρτεζης την εποχή εκείνη της αρχαίας ης πόλης της Αζανίας Κύναιθα ήτα δασώδης με το Κεφαλόβρυσο να ρέει τα άφθονα νερά.
[18] Τέλος χειρόγραφης της σελίδας ‘’1’’ της 1ης δημοσίευσης.
[19] Βρίσκεται στα βόρεια του οικισμού, δεξιά του αρχαίου δρόμου – οδικής αρτηρίας Κέρτεζης προς το διάσελο του Αη Θόδωρου. Βλέπε σχετικά για την πηγή στο 1ο βιβλίο μας.
[20] Τέλος χειρόγραφης της σελίδας ‘’2’’ της 1ης δημοσίευσης.
[21] Όλο το αφιέρωμα αναδημοσιεύεται με μικρούς σχολιασμούς στην επανέκδοση του βιβλίου μου «Όταν παιδεία και ποίηση…», Αρμός 2021, στο μεγάλο παράρτημα που προστέθηκε με νέα στοιχεία, σελ. 354-357.
