Ο Γρηγόριος Παλαμάς και η ησυχαστική έριδα

Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, τοιχογραφία Αγίων Αναργύρων Ι. Μ. Μ. Βατοπαιδίου. Ο Άγιος εκοιμήθη το 1359 και αγιοκατατάχθηκε το 1368, ενώ η τοιχογραφία χρονολογείται είτε προ του θανάτου του κτίτορα Ιωάννου Ούγκλεση (σκοτώνεται το 1371 στην μάχη του Έβρου) ή κατ΄ άλλους στα τέλη του 14ου αιώνα. Θεωρείται η παλαιότερη απεικόνιση του Αγίου.

Του Κωνσταντίνου Κόττη*

Η ησυχαστική έριδα, αποτελεί ένα από τα πιο διάσημα θέματα της Βυζαντινής Ιστορίας, συνδεδεμένο, ασφαλώς, με τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης (1296-1359). Εφαλτήριο για την δημιουργία του ζητήματος, υπήρξε ο Βαρλαάμ, μοναχός του καθολικού τάγματος του Αγίου Βασιλείου. Το 1326 κατέφθασε στην ενετοκρατούμενη, τότε, Αιτωλία, όπου και ενεδύθη, για πρώτη φορά, ανατολικό ράσο. Την περίοδο 1326–30 εγκαταστάθηκε στην Θεσσαλονίκη, συγγράφοντας, μάλιστα, αντιπαπικά συγγράμματα. Αμφότερες οι πράξεις του αντιμετωπίσθηκαν με καχυποψία, αν όχι ως στρατευμένες και προσχηματικές. Κατηγορήθηκε μεταξύ άλλων για την πρώτη πράξη από τον Νικηφόρο Γρηγορά, ενώ για την δεύτερη από τον Ιωάννη Καντακουζηνό.

Ο Βαρλαάμ, αργότερα, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη. Συμμετείχε σε ενωτικές διαδικασίες, όπως  το 1334 στις διαπραγματεύσεις με τους λεγάτους του πάπα Βενεδίκτου του ΙΒ΄, όσο και την επίσημη αποστολή του το 1339 στην Avignon. Με την επιστροφή από την Avignon, συγκρούσθηκε με λογίους, όπως τον Νικηφόρο Γρηγορά, καθώς εξεδήλωσε την άποψη πως η Ανατολή έπασχε από παιδεία και ειδικά φιλοσοφική και πως μια Ένωση θα λειτουργούσε διορθωτικά και ευεργετικά προς αυτήν την κατεύθυνση. Η σύγκρουση αυτή, απετέλεσε και την πρώτη ρήξη με την Πόλη, αναγκάζοντάς τον να επανεγκατασταθεί στην Θεσσαλονίκη.

Δεν πρέπει να λησμονούμε, πως παρότι η Θεσσαλονίκη ελευθερώθηκε το 1224, υπήρχε ακόμα το φράγκικο αποτύπωμα. Λίγα χρόνια πριν, είχε εγκατασταθεί στην συμβασιλεύουσα η Γιολάντα – Ειρήνη, μέλος του Οίκου του Momferra, η οποία και πέθανε εκεί το 1317. Διέτριψε, επίσης, και έναν ικανό χρόνο στον Άθωνα. Όλα αυτά την περίοδο 1339–40. Η παρουσία του στην Αθωνική Πολιτεία, τον έφερε πρωτίστως σε επαφή με τον ησυχασμό. Παράλληλα τον έφερε και σε σύγκρουση με τον Γρηγόριο Παλαμά, ο οποίος, βέβαια, και πριν την ησυχαστική έριδα διέκειτο επιφυλακτικά απέναντι στην θεολογία του. Αυτό καταφαίνεται στο έργο του «Λόγοι Αποδεικτικοί δύο περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος», όπου τονίζει αστοχίες της θεώρησης του Καλαβρού. Εκεί ο Γρηγόριος, αντέταξε στον κατά Βαρλαάμ απόλυτο αγνωστικισμό του Θεού, το άγνωστο της ουσίας του Θεού και το καταληπτό των ενεργειών του ή αλλιώς το αμέθεκτο της ουσίας και το υπό προϋποθέσεις μεθεκτόν και εν τη παρούση ζωή μερικό(ως εν εσόπτρω) της βίωσης ή θέας των ενεργειών του Θεού.

Ανάληψη, τοιχογραφία από τον τρούλο του κοιμητηριακού ναού της Θεοτόκου, γνωστού μετά την Άλωση της Θεσσαλονίκης το 1430, ως Ναού του Σωτήρος. Πρόκειται για κατεξοχήν κτίσμα της περιόδου των Ζηλωτών (1342–1349), καθώς χρονολογείται ασφαλώς από το 1340 και μετά, σύμφωνα με νόμισμα που βρέθηκε στην τοιχοποιία του τρούλου.

Ο Βαρλαάμ διδάχθηκε την ησυχαστική μέθοδο, ενδεχομένως και λανθασμένα, από κάποιον απλοϊκό και με ισχνή μόρφωση μοναχό. Εν τέλει κατηγόρησε τον ησυχασμό και τις μεθόδους του ως «ομφαλόψυχο». Εκεί ο Γρηγόριος παρενέβη κατευναστικά, όμως, το αποτέλεσμα ήταν ο Βαρλαάμ να καταλογίσει στο έργο του «Κατά Μασσαλιανών», γνωστικιστική χρεία στον ησυχασμό. Την υπεράσπιση του ησυχασμού ανέλαβε ο Γρηγόριος, πιθανόν με προτροπή μοναχών της Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τον Ισίδωρο, μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Ποιός ήταν, όμως, τελικά ο Γρηγόριος; Ο Γρηγόριος Παλαμάς υπήρξε ο καλύτερος των μαθητών του Θεοδώρου Μετοχίτου, ανακαινιστή της περίφημης Μονής της Χώρας και εκ δεξιών του Ανδρονίκου του Β΄. Ως εκ τούτου διέθετε πλούσια φιλοσοφική παιδεία, με έφεση στον Αριστοτέλη και ήταν γνώστης της αυλής των Παλαιολόγων.

Προσήλθε στον Άθωνα για να μονάσει. Τον εγκατέλειψε, ίσως περί το 1325,  εξαιτίας επιδρομών, καταφεύγοντας στην Σκήτη του Τιμίου Προδρόμου της Βεροίας (1326-1331;). Το αργότερο μέχρι το 1340 επέστρεψε στο Όρος όπου και μόνασε σε εξαρτημένο Ησυχαστήριο της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Ο Γρηγόριος θεωρούσε πως με το να ονομάζει ο Καλαβρός κτιστές τις άκτιστες ενέργειες του Θεού, όπως και το φως το οποίο μέλλει να λάμψει επί των δικαίων, αυτό ισοδυναμεί με διάκριση του Θεού σε κτιστό και άκτιστο και άρα σε ταύτιση με την αρειανική θεολογία. Γρήγορα η αντιπαράθεση τους ξεπέρασε τα στενά αθωνικά όρια, με αποτέλεσμα την παρέμβαση του Ανδρονίκου του Γ΄ και του Ιωάννη Κωνσταντινουπόλεως του Καλέκα.

Συνεκλήθη, λοιπόν, Σύνοδος, κατά τον Ιούνιο του 1341 στην Κωνσταντινούπολη. Με τις αποφάσεις της καταδικάστηκε ο Βαρλαάμ, ο οποίος αφού έβαλε μετάνοια μετέβη οριστικά στην Ιταλία, προσχώρησε στην Παπισμό και προήχθη σε επίσκοπο Ιέρακος / Gerace) το 1348. Δευτέρα Φάση και η Εμφάνιση των Ζηλωτών (1341–1347): Η δεύτερη φάση του Ησυχασμού (1341-1347), συνέπεσε με την επανάσταση των Ζηλωτών. Η πολιτική αυτή εμπλοκή στο θέμα, δημιούργησε μεγάλα και απρόβλεπτα προβλήματα στον Γρηγόριο. Κάναμε σε προγενέστερο κεφάλαιο αναφορά στην περίοδο 1341–47 και δη στον εμφύλιο που τότε διεξήχθη. Στο πλευρό του στάθηκε, από πολιτικής πλευράς, ο Ιωάννης Καντακουζηνός, ο οποίος βρήκε απέναντι την αυτοκράτειρα Άννα και τον Αλέξιος Απόκαυκος.

Γνώριζαν πως ο Ιωάννης ως στρατιωτικός δεν ήταν δημαγωγός. Έτσι επιχείρησαν και ως ένα σημείο πέτυχαν, να στρέψουν τμήματα του ταλαιπωρημένου λαού εναντίον του Γρηγορίου, ως τρόπον τινά προστάτη του κεφαλαίου, όπως θα λέγαμε σήμερα. Περί τις αρχές του 1342, ξέσπασαν στάσεις του λαού κατά των ευγενών, πρώτα στην Αδριανούπολη και ακολούθως στην Θεσσαλονίκη των ζηλωτών. Αργότερα απέτυχε το 1345 η αντεπανάσταση των ευγενών, ενώ γενικότερα η Θεσσαλονίκη αυτοδιοικούνταν. Η νίκη του Καντακουζηνού το 1347, άλλαξε την κατάσταση: οι ζηλωτές δεν παρέδωσαν την εξουσία, ούτε επέτρεψαν την ενθρόνιση του Γρηγορίου, ο οποίος, τότε, χειροτονήθηκε  Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης.

Τρίτη Φάση του Ησυχαστικού (1347–1368): Με την επικράτηση του Ιωάννου, η Άννα συγκρότησε γρήγορα Σύνοδο (2 Φεβρουαρίου) κατά του Πατριάρχου ως Αντί– Παλαμικού. Την συνοπτική καθαίρεση του, ακολούθησαν άλλες δύο μέχρι και την Άνοιξη. Ο Γρηγόριος ενθρονίσθηκε μόλις το 1349, όταν και ανετράπη το καθεστώς των Ζηλωτών. Του ασκήθηκε σκληρή κριτική μέχρι το 1351, με κύριο αντίπαλο τον Νικηφόρο Γρηγορά. Τελικά δύο Σύνοδοι, που συνεκλήθησαν εντός του 1351, δικαίωσαν τελεσίδικα τον Γρηγόριο, καθήρεσαν τους, τότε, μητροπολίτες Εφέσου και Γάνου, ενώ αφόρισαν λαϊκούς οπαδούς του βαρλααμισμού, διαφόρους μη ιερωμένους «Βαρλααμιστές», μεταξύ αυτών και τον, πλέον, μοναχό της Μονής της Χώρας Νικηφόρο.

Το 1355 ο Καντακουζηνός εκάρη μοναχός στον Άθω, κάτι που λειτούργησε μάλλον κατευναστικά, ενώ περίπου την ίδια περίοδο (1354-55), ο Παλαμάς θα αιχμαλωτιστεί για ένα περίπου έτος από τους Τούρκους. Ο Γρηγόριος Παλαμάς εκοιμήθη στις 14 Νοεμβρίου του 1359, αλλά υπήρξε μια τελευταία αναζωπύρωση το 1368, από τον Πρόχορο Κυδώνη (1330; – 1368/9). Ο τελευταίος ήταν αδελφός του λατινόφρονος Δημητρίου και ιερομόναχος στην Μονή Μεγίστης Λαύρας. Καταγγέλθηκε στον Πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο, ως αντί-ησυχαστής. Έτσι αναγκάσθηκε να καταθέσει τα συγγράμματά του στο Πατριαρχείο και, κάτι το οποίο κατέδειξε τον βαρλααμισμό του, επηρεασμένος από τον σχολαστικισμό της Δύσεως και ίσως τον Θωμά Ακινάτη (λ.χ. θεωρούσε την ανθρώπινη φύση του Κυρίου ως ατελή και αμαρτωλή). Το ίδιο έτος συνεκλήθη τοπική Σύνοδος, η οποία καθήρεσε τον Πρόχορο και αγιοκατάταξε τον Γρηγόριο, μόλις 9 έτη από την κοίμησή του.

ΠΗΓΗ: 02-03-2018, e-ptolemeos.gr.

*  Ο Κωνσταντινος Κόττης είναι πτυχιούχος Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ιεροψάλτης, Μεταπτυχιακός φοιτητής του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, konstantinosoa@yahoo.gr.